Celan, Rilke en Postma – ‘Herbsttag’ (‘Hjerstdei’)

It ferneamde gedicht ‘Herbsttag’ fan Rainer Maria Rilke (1875-1926), dat ûnder oaren ferfryske is troch Obe Postma, Fedde Schurer en Sybe Sybesma – ik kom dêr letter op werom – hat, as it om de poëzy fan Paul Celan giet, in beskaat wjerlûd yn dat iene, allike klassike gedicht ‘Corona’ út de bondel Mohn und Gedächtnis, dat koartby, hjir, op dit blog, in Fryske oersetting krige. De oerienkomst tusken beide gedichten sit him benammen yn de behanneling fan Tiid. De dichter, hy wol de tiid twinge, wylst it lang om let de tiid is dy’t de dichter twingt.

Herbsttag

Herr: es ist Zeit. Der Sommer war sehr groß.
Leg deinen Schatten auf die Sonnenuhren,
und auf den Fluren laß die Winde los.

Befiel den letzten Früchten voll zu sein;
gib ihnen noch zwei südlichere Tage,
dränge sie zur Vollendung hin und jage
die letzte Süße in den schweren Wein.

Wer jetzt kein Haus hat, baut sich keines mehr.
Wer jetzt allein ist, wird Es lange bleiben,
wird wachen, lesen, lange Briefe schreiben
und wird in den Alleen hin und her
unruhig wandern, wenn die Blätter treiben.

Dêr’t Rilke útein set mei de oanrop: ‘Hear: it is tiid. Der sommer war sehr gross.’, dêr docht Celan op in stuit de útrop: ‘es wird Zeit, es wird Zeit’. By Celan is de twingende oanrop fan it Hegere weilitten, in omisje, dêr’t nei twa fan de meast bluodderige en moarddiedige oarloggen ek wol reden ta wie. (Yn de poëzy fan Celan is de âlde God ferdwûn yn de tsjustere krochten fan de taal sels, kelders en gongen, mei in matte fan ‘spraaktraljes’ dêroerhinne.) De dichter syn ûnferduldige, hast wanhopige útrop, foar safier’t it al gjin skreauwen is, giet út nei de Oare om dêrmei en dêrtroch te bestean of better: bestean te kinnen. Fan dy Oare is gauris sein dat it, konkreet, om Ingeborg Bachmann gyng. Beide gedichten bespylje yn alle gefallen, elk op harren eigen wize, it tema fan tiid en risping.

It yn 1902 skreaune gedicht ‘Herbsttag’, te finen yn it earste boek fan Das Buch der Bilder, waard hast tritich jier letter ferfryske troch Obe Postma. De oersetting ferskynde yn it tydskrift It Heitelân fan 1931. Twa jier letter waard it opnommen yn it lytse, troch Brandenburgh & Co útjûn bondeltsje Gedichten fen Rilke / oerset fen Obe Postma.

Hjerstdei

Hear it is tiid. Grut wie it simmertij.
Lis no jins skaden oer de sinnewizers
En op de flakten lit de winen frij.

De lêste fruchten driuw har kostlikst yn;
Jou harren noch twa sudeliker dagen,
Twing ta folsleinens en lit drage
De lêste swietens yn de swiere wyn.

Dy’t no gjin hûs hat, bout it him net mear.
Dy’t no allinne is, sil it lang bliuwe,
Sil weitsje, lêze, lange brieven skriuwe
En yn ’e loanen sil er hinne en wer
Unrêstich wanderje, as de blêden driuwe.

(Obe Postma, Samle fersen, ‘Hjerstdei’, Friese Pers Boekerij, Ljouwert), 420.

De oersettings dy’t Postma fan Rilke syn klankrike en heechst muzikale poëzy makke, hawwe net altiten in like geunstige resepsje hân. Neffens Geart van der Mear, âld dosint Ingelsk oan de RUG yn Grins en ferantwurdlik foar de rike en masterlike ferfrysking fan Milton syn Paradise Lost, is by Postma gauris tefolle fan Rilke syn klankrykdom ferlern gien. Van der Mear rept fan technyske ‘ûnhandichheid’, in kwaal dy’t neffens him ek oan ‘e oarder is by Postma syn oersetting fan it gedicht ‘Herbsttag’. “De lêste twa rigels [fan de twadde strofe, e.h.] en foaral de wurden ‘en lit drage / De lêste swietens yn de swiere wyn’ binne ridlik ûnbegryplik as men it Dútsk der net nêst nimt: dat drage wurdt hjir wol op in hiel frjemde manier yntransityf brûkt. Ek de lêste rigel fan it gedicht ‘unruhig wandern, wenn die Blätter treiben’ wurdt frjemd oerset mei dêryn it wurd wanderje, en dat wylst swalkje of doarmje hjir ek metrysk noch folle better past hie: ‘Unrêstich wanderje, as de blêden driuwe’. Boppedat, it liket ek dat dat driuwe wat nei it Dútsk útskaait.” (‘De Rainer Maria Rilke-oersettingen fan Obe Postma’, Wjerklank, nr. 5 (3), 2009.)

Theun de Vries

Theun de Vries hie goed tachtich jier ferlyn oare beswieren tsjin Postma syn Rilke-oersettings. Yn in besprek fan Gedichten fen Rilke / oerset fen Obe Postma, publisearre yn De Gids fan 1933, hat De Vries it oer in ‘beperking der vermogens’. De oarsaak dêrfan soe by in ‘psychysk verschil’ tusken beide dichters lizze. It is oant in hichte ta in dochs wat ûnferwachte ûnderfining om te sjen, hoe’t De Vries de ferklearring foar dy ûnderstelling by in op de rasselear basearre ferskil yn folkskarakter siket. “Wij voor ons gelooven, dat Postma de ware Rilke niet geven kon,” sa orakele De Vries, “omdat Rilke leeft vanuit de slavische, Postma zelf daartegenover uit een zuiver germaansche levensvisie.” (De Gids, jrg. 97, 1933)

De Vries, yn dy tiid noch warber yn de Fryske literatuer en de Fryske Beweging – hy wenne yn 1933 noch yn Snits, dêr’t er oanslach hie by de iepenbiere biblioteek – murk fierders oer Postma syn oersetting fan ‘Herbsttag’ op dat it him slagge wie en jou it gedicht ‘een Friese atmosfeer’ mei, mar dat dêrtroch ‘de geest van het origineel’ fuortrekke wie. Ek dêrfan stelt De Vries dat  ‘de oarsaak nergens anders [kan] liggen dan bij een rassenverschil’. Der wurdt in trits oan folksstereotypen by foege dy’t dat ferskil tusken de Germaanske siel fan Postma en Boheemske geast fan Rilke oanjaan moatte.

‘De Germaan,’ sa skriuwt De Vries op in wize as hie er tefolle yn Wy Friezen (1931) fan de lettere Fryske fascist Jan Melles van der Goot omlêzen, ‘ziet de wereld autochthoon, als de met de aarde verwortelde mensch, die daarom het raffinement niet kent, niet het losgeslagene, ziekelijk zwerfsche van den cultuurmensch; hij is open en vol gezond sentiment; bovendien gewoon, zijn gevoelens te uiten in breede rhytmen, in een nonchalance, die de vormen der lyriek doorbreekt.” (…).

Theun de Vries soe in pear jier letter, om krekt te wêzen yn 1936, lid fan de CPN wurde. Yn de lêzing ‘Theun de Vries, Fries en kommunist, (in taspraak by de njoggentichste jierdei fan de skriuwer yn 1997’), hat Philippus Breuker by it sketsen fan De Vries syn ferhâlding mei Fryslân en it byld dat er yn syn wurk oer Fryslân nei foaren bringt, der, moai fyntsjes, op wiisd dat De Vries, dy’t himsels foar de bûtenwacht graach sjen litte mocht as de ‘romantyske yndividualist’, mei syn oergong nei it kommunisme eins sûnder muoite de (totaliteits)ideology fan it iene kollektyf ynruile foar dy fan it oare. “Jo soenen sis mar ek gewoan in romantikus wêze kinne en net spesjaal in Fries. En dêr is wol wat foar te sizzen, mear as foar in yndividualist.. Jo hawwe ommers altyd in hang nei it kollektive hân, ek yn de pearioaden dat jo Frysk skreaunen en dat no wer dogge, dat is yn tiid rekkene oan it begjin fan jo skriuwerkip en oan de ein, foar 1936 en nei 1967 [De Vries sette pas yn 1971 in streek ûnder syn lidmaatskip fan de kommunistyske partij, e.h.], earst en lêst dus. Ik neamde earder al jo epyske ynslach, jo niget oan it bûnte folkslibben. Mar yn dit ferbân is der noch wat oars. Fryslân is foar jo in kollektyf, krekt as Ruslân dat in skoft west hat.  It kollektive hat mei oare wurden jo altyd lutsen.”

it dûnkere

Hawar, werom nei Postma, Rilke en Celan. Postma-kenner Philippus Breuker hat in ein bestekliker oer de ferhâlding tusken Postma en Rilke skreaun as de destiids yn folksstereotypen pratende Theun de Vries. Yn de ynlieding by Postma syn Samle fersen beskriuwt Breuker hoe’t de dichter ein jierrren tweintich yn de kunde kaam mei it wurk fan de Dútske dichter. It lêzen fan Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge wie him in iepenbiering, ‘in skok fan it werkennen’ ek. Rilke wie de dichter foar wa’t de jeugd in net út te putten boarne fan bylden wie. By himsels wie dat net oars, wist Postma. Rilke waard de oanlieding ek ta it skriuwen fan dat wilens klassike Postma-gedicht ‘Wat de dichter witte moat’, dêr’t de earste rigel fan seit: ‘En as it wêze mocht dat er de nachten net koe, dêr’t Rilke fan spriek,’ (…), in gedicht dat yn 1927 syn publikaasje krige yn it tydskrift It Heitelân.Noch yn 1939, tolve jier nei it lêzen fan syn earste Rilketekst skriuwt Postma, en ik sitearje Breuker: ‘De âldere en ienfâldiger gedichten binne by dy’t iksels hast meitsje kinnen hie. (…) De lettere, mear mystike en fan in mear komplisearre byldzjen fûnen by my net jimmer de grûn, dêr’t hja fannnijs út opbloeie koenen.’ Breuker wiist der fierders op, en ik tink mei rjocht, dat Postma syn oersettings yn fergeliking ta syn eigen poëzy ‘fol fan ûnbestimde eangst, iensume langsten en ferlittenens [binne]’.

It is dat elemint fan it dûnkere [‘it komplisearre byldzjen’] yn de poëzy fan Rilke dat it iepene en ‘ljochte’ wurk fan Postma net past(e) hat.

It wjerlûd dy’t de tsjustere Rilke, om it sa mar te sizzen, by in dichter as Celan hat, sit him krekt yn dat elemint fan it dûnkere en it ûnheimische fan minskene tiid en bestean, ynbegepen dat ‘komplisearre byldzjen,’ sa’t men dat yn it mear as meinimmende wurk fan de lettere Celan oantreft.

@EH,

– Ingeborg Bachmann – Tsjuster te sizzen – Stimmen 3 
– Thomas Bernhard- In Rome – Stimmen 2
– Paul Celan – ‘Corona’ – Stimmen 1