In plak om te wêzen: De kohannel fan Bartle Laverman

Suver dekadint, sa sjyk de twatalige poëzybondel Dêr’t de ko him deljout / Where the cow lies down (2006) derút sjocht. It is de frucht fan in gearwurkingsprojekt tusken de Ierske dichter John Brown, de Fryske dichter Bartle Laverman en byldzjend keunstner Tjibbe Hooghiemstra. De Koperative Utjouwerij (Q) hat derfoar soarge dat it 31 sintimeter hege en 19,5 sintimeter brede boek, mei foarop in heal om heal abstrakte tekening (in akwarel) fan Hooghiemstra, in estetyske oanklaaiïng krigen hat, as moast it spul nei de keninginne.

Yn it rychje subsydzjejouwers foar dizze bondel komt men gjin Ierske fûnsen of ynstellings tsjin. Wol binne der it Douwe Kalma Fûns, de Provinsje Fryslân en it Prins Bernhard Cultuur Fonds Fryslân, dêr’t Piter Boersma ponghâldend bestjoerslid fan is. Jout men yn Fryslân makliker as yn Ierlân, hat men te uzes in grutter hert foar poëzy of giet it yn dat stik simpelwei om in foarm fan positive (taal)diskriminaasje?

Doe’t ik Dêr’t de ko him deljout / Where the cow lies down yn hannen treaun krige, miende ik earst dat it om in keunstnersboek gie, ofwol: in mei de hân makke boek, mei hjir en dêr wat printtechnyske stipe, dat, nûmere en sinjearre, yn in beheinde oplage op ’e merk brocht wurdt. Dus, in boekwurk en/of -konsept as in folslein op himsels steand gehiel, sa’t it Stedelijk Museum yn Amsterdam dêr in prachtige kolleksje fan hat mei ûnder oaren wurk fan dichters as Hans Faverey, Lucebert of Hugo Claus, dy’t gearwurken mei tekeners of skilders, en tekeners of grafisy.

By it trio Brown, Laverman en Hooghiemstra gjin keunstnersboek dus, mar in bondel fersen en akwareltekeningen fan Tjibbe Hooghiemstra, dy’t sawol yn Fryslân as yn Ierlân arbeidet. (sj. Kader) Hy wie yn 2004 de inisjatyf fan it útwikselingsprojekt, wêrby’t John Brown, dichter, boekhanneler en ‘writer in residence’ yn in finzenis yn Noard-Ierlân, nei Fryslân noege waard, wylst Laverman nei Ierlân teach.

romte en plak

Yn de bondel oerhearsket de natuer. De stêd komt der eins net yn foar. Sawol yn wurd as byld draait it om romte en plak. Yn in noate-apparaat fan mar leafst trije siden wurde alle yn de bondel ‘besongen’ plakken, fan Frjentsjer, Gau, Laaksum oant en mei Derry, Donegal en Tory fan in taljochting foarsjoen. Op himsels ynformatyf, mar soms ek de skoalmastereftige kant it neist, meidat alle yntertekstuele spultsjes min ofte mear ferklapt of ferklearre wurde. Skynber kin it gedicht net autonoom, op eigen fuotten stean. By wize fan yllustraasje earst it gedicht ‘Gau’ fan Laverman, dêrnei syn taljochtsjende noat.

Gau

wêrom’t B. weiwaard
is oant hjoed
foar stedslju
noch altiten in mystearje
want as der ien lokkich wêze koe,
moast hy it dôchs wêze:
al dy glêde plaatsjes
yn Landleven en Buiten,
alle dagen hearlik ien mei de natuer!
hold er net fan syn hynders?
hie syn melkfee net in namme?

wêrom’t B. weiwaard
wol oant hjoed
it doarp gjin weet fan ha:
wa’t oer it string stapt
falt yn swijen
de twang fan waar en tiid
stjoert elk dy’t ta it lânfolk heart,
siedzjen komt fan rispjen
en ek op snein
rinne de jaren fol.

(faaks wennet er yn in petgat no,
potlead yn ’e knûst
wachtsjend
op in Thom Mercuur)

Yn syn taljochting skriuwt Laverman: ‘Eire is in plak fan mystearjes en tsjoenderij. Sa fertelt de Ierske dichter Paul Muldoon oer de bjusterbaarlike ferdwining fan Brownlee. Yn it gedicht jout de Fryske nofterens in mooglik antwurd: B. is net yn de himel flein en wachtet net op Godot.’ Dat is in moai, mar in krekt wat te pronksk grapke, ien dy’t foar it begryp fan de tekst sels oerstallich is. Dat jildt ek foar it sizzen dat ‘Gau yn it Fryske fermidden it doarp [is] dêr’t de skriuwer Trinus Riemersma út ferdwine moast om religieuze redenen.’

Dat Laverman in ateïstysk statemint meitsje wol, bêst genôch, mar soks hoecht dochs net te betsjutten dat de dichter de lêzer as in dominy yn ’t foar al de kant fan syn paad útjage wurdt?

Bjusterbaarlik genôch docht bliken dat ‘Gau’ in fariant is op Paul Muldoon syn ferneamde, út 1980 kommende Brownlee-syklus. By in noate-apparaat, dat sa breed en sa omfangryk is, hie dat wol efkes fermelde wurde mocht. It Ingelske Muldoon-orizjineel giet sa:

Why Brownlee Left

Why Brownlee left, and where he went,
Is a mystery even now.
For if a man should have been content
It was him; two acres of barley,
One of potatoes, four bullocks,
A milker, a slated farmhouse.
He was last seen going out to plough
On a March morning, bright and early.

By noon Brownlee was famous;
They had found all abandoned, with
The last rig unbroken, his pair of black
Horses, like man and wife,
Shifting their weight from foot to
Foot, and gazing into the future.

‘Gau’ is dus in antwurd fan Laverman op Muldoon, konkreet: de hope op in bestean, in wêzen –- een zijn – yn en mei de natuer, en soks troch de Keunst. Hoe hurd de dichter it faaks ek ûntkenne sil (dat it om in fariant op in wachtsjen op Godot giet), it is aardich om te fernimmen, dat by alle synisme, de Keunst sels, ûnwillekeurich, in religieuze konnotaasje meijûn is, al wie it mar omreden fan it skriuwen oer de mooglike komst fan ‘in Thom Mercuur’.

spul

Joech Laverman beskied op Muldoon, John Brown antwurdet op syn bar én Laverman én Muldoon. By dit literêre ping-pong-spultsje oer dat wat ferdwynt en bliuwt, en soks yn relaasje ta de minske syn bestimming, want dêr giet it yn dizze bondel benammen om – wat is in minske syn plak – komt Brown mei wat, tinkt my, in hichtepunt yn de bondel is, it gedicht ‘Dungiven’ s. 17). dat út ein set mei de rigel:

Wêrom’t Brownlee weromkaam is gjin riedsel mear.

Hy lit Brownlee yn New York omswalkje, lit him ‘oer syn akademyske stof’ koarje, om him dan op reis gean te litten nei it Westen, dêr’t er syn âlde Fryske ko (werom)sjocht. It is in werom kennen. It lyrysk subjekt, hy sjocht, nei ferrin fan tiid, yn dat er himsels foarbydraafd is en komt lang om let út by in wrâld dy’t him wolbekend wie: Ierlân.

In plak om te wêzen
In ielshûdich kofferke, in siebakje
Dat by de heale útdoar achter wiet reinde
Tusken Mullaghmore en Glenshane Pass
skynde it ljocht fan in pleats.
In swalkjende ko delflijd, op ’t lêst, yn heech gers.

Dy lêste rigel jout ek de titel fan dizze trijemansbondel. It is neffens John Brown in ferwizing nei it boek The Siege and Fall of Troy fan de Ingelske dichter Robert Graves, dêr’t yn beskreaun wurdt hoe’t de âlde Griken in ko de flakten ynstjoere; op it plak dêr’t se har deljout, sa wurdt besletten, dêr sille de grinzen fan Troje omhinne lutsen wurde. Of, sa wol Brown hawwe, de Antiken wienen gjin sprút oars as ús: allegeduerigen is in minske te set mei it bepalen, it delsetten en it ôfbeakenjen fan syn romte en plak, sa’t men troch alderhande hichtepunten, lykas berte en stjerren, ek oan ien tried wei dwaande is mei it op- en goedei-sizzen fan dyselde romten en plakken. Ut syn bibelsk begjinnend ‘Sânfurd’ (s. 26):

By Sanfurd dêr’t ús dagen gers binne
Syn Fryske ko delflijd op har lêste plak
In skaakboerdpuzzelstik, lang om let wei.

De dichotomy fan bliuwen en ferdwinen is yn dizze bondel ferbûn mei it tema fan it finen fan in bestimming, yn de foarm fan in kommen en in weromkommen, of sa’t it yn it gedicht ‘Donegal’ fan Laverman nei foaren brocht wurdt: ‘hiert er in húske / fier fuort yn ’e hichten / om yn himsels te sykjen / wat weromkommen freget. //

Laverman syn rigels hawwe gauris in wat (te maklike) Koplandachtige ynslach, bygelyks yn it gedicht ‘Derry’ (s.24):

[…]

as dit fuortgean
it weibliuwen is
hingest wat oantinkens op

It sizzen is in fariant op wat de dichter yn syn bondel Alles komt wer goed skriuwt: ‘as fuortgean / in soarte fan bliuwen is / dan sil ik de siken / wêze dêrstû nei gappest //. (Ut: ‘dan komt alles goed’). Dy rigels blike wer in fariaasje op it ferneamde gedicht ‘Weggaan’ fan Rutger Kopland:

Weggaan kun je beschrijven als
Een soort van blijven. Niemand
wacht want je bent er nog.

De ûnderlizzende gedachte by dit soarte yntertekstuele spultsjes is fansels dat der gjin eigner c.q. gjin autentisiteit fan de tekst is, in opfetting dy’t skaaimerkjend is foar it postmodernisme. Mar yn dizzen fersylt dat yn in fersliten, ferfelend en omtrint snobistysk taalselskipsspultsje.

kohannel

As dan ek nochris bliken docht dat it yn dizze twatalige bondel by guon fersen fan Laverman om in âlde opwaarme prak giet, is by my de wille oer. Gedichten as ‘Derry’ en ‘Horn Head’ (18) komme resp. ûnder de titels ‘fuortgean’ en ‘heimkehr 2’ ek foar yn de bondel Alles komt wer goed (2004), wylst in gedicht as ‘Wyns’ (s. 22) al ris ôfprinte waard yn Laverman syn bondel Kophimmelje (2001). De ko mei in moai tema wêze, Laverman hâldt er lykwols in rare kohannel op nei, as er yn it noate-apparaat mei gjin wurd rept fan syn âlde, yn in oar pakje presintearre fersen. As keaper fan it bepaald net goedkeape boekwurk fielt men jin troch dy wat fine streek – hie Laverman yn Kophimmelje net wat tsjin it grifformeardedom – bàh-hoarlik belazere. Hawar, my is yn alle gefallen dúdlik wêrom’t Bartle Laverman sa’n grutte produksje hat. ‘Hy publisearre oant no ta tsien Frysktalige bondels. To date he has published ten collections of poems in Frisian.’ (s. 47)

Ta beslút

Dêr’t de ko him deljout/ where the cow lies down is yn it foarste plak in skriuwen oer de (ûn)bestimde (minslike) romte, in sykjen nei in eilân, in sintrum, dat by de h.h. dichters benammen yn de Keunst fûn wurdt. In tal gedichten fan John Brown kipet derút fanwegen syn yngeande lyryk en syn toan fan ferwûndering oer dingen en tiid, lykas yn ‘Limavady’ (s. 9). Fierdersoan haw ik it boek útinoar helle, de tekeningen fan Hooghiemstra byinoar lein, dy oaninoar fêstplakt en it gehiel as ‘ready made’ hjir yn de gong hongen.

KADER

Al sjocht it omslach mei de semy-abstrakte tekening fan Tjibbe Hooghiemstra der wat bleekjes en wat feal en fersketten út, it wurk sels – mei-inoar giet it om tolve tekeningen – kin sûnder mis besjen lije. De tekeningen (akwarellen) hawwe in grut autonoom karakter.
De heal om heal abstrakte lânskippen falle op troch har romtelikens (ûnder mear troch de suggestje fan heech delsetten kimen) en de gauris dêryn ferwurke (taal)tekens. It giet mear om brokstikken fan letters, lykas by de tekening njonken it gedicht ‘Sânfurd’, as om it jaan fan betsjutting. De letters wurkje as oanwizings, sûnder dat it paadwizers wurde. Der lit him net daalks in gedachte of idee út ôflêze. Dizze flarden fan wurden en letters lizze op in, sis, ‘fruchtwetterlik’ wize yn de romte fan it lânskip ferskûle. Taal as yn in status nascendi. Alles is arbitrêr en tsjinstridich as it om betsjutting giet.  By guon tekeningen, lykas dy by it moai lichte merke- en hynstegedicht ‘Limavady’ (s. 9) fan John Brown, dêr’t in omke yn oansprutsen wurdt op syn oantinzen oan merke en sirkus, giet Tjibbe Hooghiemstra in slachje fierder. By in út ferskillende lagen opboud lânskiplik gehiel stiet ‘dead men don’T tell’. Dêrmei krûpt de tekener it ryk fan de poëzy ticht op ’e hûd. It lykje (!) op harsels steande opmerkings, sûnder fierder earne in kommentaar by of op wêze te wollen.