Slauerhoff op Flylân – Dorp aan zee – Doarp oan see

In smelle, beboude stripe achter it seedyk: East-Flylân. Troch it doarp rint de haadstrjitt, de Dorpsweg, mei dêrachter de Middenweg en dan fierderop de Achteromweg. Dat is it sa’n bytsje ek wol. Yn de dagen dat Slauerhoff op it eilân kaam, hie it plak krap fjouwerhûndert ynwenners. Byldbepalende gebouwen binne it eardere, ta hotel ferspikere postkantoar, it âlde riedshûs, museum Tromp’s Huys, de 17de ieuske krústsjerke, mei it dêrfoar lizzende tsjerkhôf en westlik derfan it eardere earmhûs, dat oait bestimd wie foar wezen en widdo’s. Slauerhoff skreau oer dit doarp it gedicht ‘Dorp aan zee’, in oade oan East-Flylân. Diel ien.

Syn mem Cornelia Pronker – se wie op Flylân berne – stjoerde him by ’t foarjier faak nei it eilân, soms tegearre mei syn ien jier jongere suster Augusta, ek wol Guusje neamd. Yn East-Flylân makken beide bern de rest fan it skoaljier dien. De seelucht, sa waard ornearre, soe goed wêze foar de mei astma en brongitis opskipe ‘Jantje Ongeluk’. Slauerhoff útfanhûze yn dy tiid by in suster fan syn mem, dy’t oan de Doarpsstrjitte wenne. Hy hie der in lyts souderkeamerke oan de strjitkant.

In plakette oan de gevel fan it oanbelangjende hûs op nûmer 27 seit: ‘Dichter, schrijver en scheepsarts. Bracht in zijn jeugd de zomers door in dit huisje bij de zuster van zijn moeder Anke Pronker en haar man Cornelis Blom.’ De Pronkers op it eilân kamen út in famylje fan skippers, loadsen en jutters. De pake fan Slauerhoff en dy syn heit en pake sieten yn it loadswêzen. Fan de neven út de Pronker-famylje dy’t fan Slauerhoff syn generaasje wienen, hienen seis it berop fan seeman.

Yn Ljouwert siet Slauerhoff op de legere skoalle yn de Schoolstraat, op Flylân waard dat de skoalle oan de Doarpsstrjitte. Sa wie er heal eilanner, heal stedsman. De âlde fjoertoerwachter Jan List, de pleechheit fan sjongeres Liesbeth List, dy’t Slauerhoff as jonge op Flylân kennen hat, hie it jierren letter noch oer ‘dat vreemde bijziend mannetje van de vaste wal’, dat by ’t simmer op it eilân omdwaalde en gauris pleage waard troch de Flylanner jeugd. ‘List vertelde graag’, skreau Mathijs Deen yn De Wadden. Een geschiedenis, ‘dat Slauerhoff van buiten kwam, hij was raar, verdiende dus gepest te worden.’’

radarboat

Mei de fearboat is it in goed oardel oere farren út Harns wei. Wa’t de hovercraft-snelboat nimt, is yn in lyts oerke oer. Yn Slauerhoff syn tiid lei dat oars. Hy die de reis mei in radarstoomboat, de ‘Minister Kraus’. Healwei moast der oerstapt wurde op in lyts motorboatsje. Dat barde by de Vlierede. Foaral by min waar wie dat nuodlik. Bytiden moast de skipper de bern op ’e rêch nimme om har feilich en wol te plak te krijen. By hurde noardeastlike wyn gyng it der soms mâl om wei. It motorskip waard om dy reden ek wol ‘De hobbelende geit’ of ‘De tobbedanser’ neamd.

Gjin dichter of yn it hillichdom fan de ferbylding wurdt de werklikheid liigd. Lykwols is it nijsgjirrich en rin yn it gedicht ‘Dorp aan zee’ in tal gebouwen en lokaasjes nei om te sjen hoe’t dy har ta de werklikheid ferhâlde. Slauerhoff hat it yn syn gedicht ‘Dorp aan zee’ oer it ‘vissersgehucht’ East-Flylân dat oait ‘Hansa-stad’ wie, mar dat lei feitliken oars.

East-Flylân hat yn alle gefallen noait in Hanze-plak west, al hiene in protte Flielanner skippers emploai yn de eardere Hanze-feart op East-Europa. Neffens de maritym histoarikus Ton F. Pronker, in achterneef fan Slauerhoff, hat it doarp likemin in echt fiskersplak west, ek al brûkten de loadsen de tiid dat se op in skip wachten wolris om mei har lytse loadsboatsjes wat te fiskjen.

It riedshûs, dat yn it gedicht ‘Dorp aan zee’ foarkomt, is fan 1855. Dy funksje hat dit âlde, neoklassisistyske gebou in goed ieu hân. Njonken dat eardere gemeentehûs stie op nûmer 127 de skoalle, dêr’t Slauerhoff, as er op it eilân wie, les krige fan master Smit. Hy is yn it gedicht de man mei ‘de grijze schedel’ dy’t achter it healgriis opferve finster ‘knikt naar zijn stokgestamp’. Hjoeddedei leit, krekt bûten it doarp, de nije (basis)skoalle.

Marsman

De ‘walviskaken’ dy’t yn Slauerhoff syn gedicht op it aljemint komme, hawwe oant 1920 op it tsjerkhôf stien. Se wiene ôfkomstich fan de saneamde Grienlânske walfisk en waarden yndertiid wol brûkt as peallen foar grêfmonuminten. De bonken wienen in pear slaggen goedkeaper as stien. Mei-inoar wienen der sân. Ien derfan is oait oan it natuerhistoarysk museum yn Leien oerdien. De bonken hawwe letteroan in plakje yn de tsjerke krigen. By Slauerhoff krigen se de funksje fan rospeallen:

(…)
Als wegwijzers staan witte walviskaken,
Waaraan het vee zich schuurt de zeere zijden
Op weg van stal naar schrale duinsgrasweiden.

Slauerhoff brocht net allinnich in grut part fan syn jeugd op Flylân troch, ek letteroan as studint medisinen yn Amsterdam wie er gauris op it eilân te finen. Hy kaam dêr in soad oer de flier by de dokter fan it eilân, Goos van Terwisga, waans praktyk oan de Doarpsstrjitte lei. Slauerhoff holp him sa út en troch en wannear’t de Van Terwisga’s op fakânsje giene, dan naam er gauris de praktyk waar. Yn it gasteboek fan Van Terwisga sette er oait it rym: ‘Verhoogd wordt het genot van Vlie, door het logies van Goos en Mie. Want beiden zijn even gul, en, goddank, wars van flauwekul.’

Ik kan mij geen prettiger manier denken om op Vlieland te vertoeven waar ik nog steeds graag ben.’

Gauris naam er kunde mei nei it eilân, ûnder oaren de dichter Hendrik Marsman. As it efkes lije koe, waard der yn it kafee in neut nommen mei de Flylanner jongfammen dy’t neffens Slauerhoff syn biograaf Wim Hazeu, ‘hun ogen met houtskool hadden opgemaakt voor de mysterieuze scheepsdokter.’ Yn it poëzy-album fan it famke Magda van Terwisga skeau de dokter-dichter, moai ûndogensk: ‘O Magda, druk en plaagzuchtig / Ongezeggelijk luidruchtig / En helemaal niet godvruchtig / Pas op, dat ik je niet tuchtig.’

‘eilandgevoel’

By alle swalkjen op see dat by Slauerhoff ferbûn is mei de leechte en doelleazens fan it libben sels, bleau Flylân him leaf. By ien fan syn besites oan it eilân skreau er oan syn mem: ‘Het is hier overheerlijk. Zwemmen en vissen elke dag. Werk helaas niet. Ik weet noch niet hoe lang ik blijf.’ Yn in oare brief bedankt er syn kollega Goos van Terwisga foar it ûnderdak dat him jûn is. ‘Vooreerst nog veel dank voor de gastvrijheid. Ik kan mij geen prettiger manier denken om op Vlieland te vertoeven waar ik nog steeds graag ben.’

Yn Slauerhoff. In biografy skriuwt Wim Hazeu dat ‘Vlieland waarschijnlijk de enige locatie [is], waarop hij zich in diverse fasen van zijn leven heeft thuisgevoeld.’ Hazeu rept fan it saneamde ‘eilandgevoel’, dat men net gau kwytrekket as men dêr ienkear mei opskipe is. ‘Een eiland is eenzaamheid èn geborgenheid, onbereikbaarheid, verlangen, heimwee en nostalgie en vluchtplaats. (…) Er was bij Slauerhoff sprake van een eilandfascinatie, die zich later verder uitstrekte dan Vlieland.’

.
DOARP OAN SEE
(Waadeilannen)

Ik rin bylâns de huzen yn sliep fersyld.
It riedshûs stiet apart. Dêr hinget it skyld
Dat de gemeente yn earder dagen hie,
(‘t Fiskersgehucht dat oait Hansa-stêd wie):
In koggeskip op weagen’s blauwe franje,
Blêdgoud dat ynlein waard om de kampanje.

It wurdt tsienen, wekker wurdt de trage tiid
En kryt tsien slaggen, ’t klokkehûske stiet
Kreakjend yn ‘t bynt, it is skurf en keal,
De siferplaat sûnder wizer is feal.
It klas’lokaal leit oan in smel grintpaad.
De grize plasse fan it skoallehaad
– Op ’t finster, heal griis opferve, midstroch –
Niicht nei syn stokstjitten; de klasse docht
In psalm oer frisse wetters, sill’ge ûngetiid
’t foar d’Alderheechste rynsk rych’lich lofliet.

It earmhûs leit besiden en efterút
As in fergetten grêf, mei moas folút
Begroeid binn’ de muorren en it holle dak.
De ienn’ge dy’t dêr syn dagen slite moat
– In Jan Klaassen, soan fan in stedsfaar –
Draacht altyd in grien frak: breklik smaad-
Jaand oan wa’t him oait achten, mar syn lot
Sûnt oerlieten oan de almachtige God.

Inkeld in wrak stek stiet mank it earmhûstún
En ’t smel tsjerkhôf, deldragend nei it dún.
In hoannestap is ’t tusken sliep en wekke.
As paadwizers stean wite walfiskflekken,
Dêr’t, op wei fan de stâl nei ’t frakke
Dúngerslân, fee de seare hûd tsjin kardet.

‘t Ferline hat yn in ferlitten tsjerke
Himsels deljûn ûnder de blauwe serken.
Yn roastige iz’ren sifers seit de sân-
Stiengevel ’t jier 1607.
Inkeld yn de stikkene sinnewizer stjit,
Omtrint ferware, noch in namme grift.
Wa’t it west hat, hat gjin belang mear:
Libben is neat, ‘t bewâld is oan de dea.
Dizze âld’ simmer sa wiid fan ûnderfining
Yn ’t bloeien liedt inkeld ta fier’dre ûntbining.

Mar by nacht rûzet de see him in fers,
In myld fermoanjen om it libben net
Te nimmen swier as in lêst, yn plichten
De leafde net te begraven yn kisten
Lyk ‘t soer beskrept jild, net te jamm’rjen
As fiskbringst misrint, haaiïng bedjert,
It skip fergiet, it fee yn krampen stjert,
Argleas te libjen as seehûnen, lammen
Dy’t inoar soms treffe yn de dúnlichten,
Elkoar besnuvend, mei argleaze gesichten.

.
DORP AAN ZEE
(Waddeneilanden)

Ik volg de straat waarlangs de huizen slapen.
Het raadhuis staat apart. Daar hangt het wapen
Dat de gemeente in oude dagen had,
(’t Visschersgehucht was eenmaal Hansa-stad):
Een koggeschip op blauwe golvenfranje,
Verguldsel opgelegd om de kampanje.

Het wordt tien uur, de trage tijd ontwaakt
En knarst tien slagen, ’t klokkenhuisje kraakt
In zijn gebinten, het is verfloos kaal,
De cijferplaat verweerd en zonder wijzer.
Achter smal grintveid ligt het schoolokaal.
De grijze schedel van den onderwijzer
– Op ’t raam, half grijsgeschilderd, gehalveerd –
Knikt naar zijn stokgestamp; de klas psalmeert
Van frissche waterstroomen, zaalge oogsten
’t Veelverzig loflied tot den Allerhoogste.

Het armhuis ligt terzijde en achteraf.
Met mos begroeid als een vergeten graf
Zijn de gedeukte daken en de muren.
De eenge die daar zijn dagen uit moet duren
– Een bultenaar, een burgemeesterszoon –
Draagt steeds een groene pandjas: schaamle hoon
Aan hen die hem eens achtten, maar zijn lot
Sinds overlieten aan de’ almachtigen God.
Slechts een wrak hek staat tusschen de’ armhuistuin
En ’t smalle kerkhof, hellend tegen ’t duin.
’t Is slechts een schrede tusschen slaap en waken.
Als wegwijzers staan witte walvischkaken,
Waaraan het vee zich schuurt de zeere zijden
Op weg van stal naar schrale duingrasweiden.

’t Verleden zelf is in verlaten kerke
Te rust gegaan onder de blauwe zerken.
De gevel draagt in roestige ijzren cijfers
Niets dan het jaartal 1607.
Alleen op den gebarsten zonnewijzer
Staat nog, half uitgewischt, een naam geschreven.
Wie het geweest is komt er niet op aan:
Bestaan is niets, er heerscht alleen vergaan.
Deze oude zomer zoo vol ondervinding
In ’t bloeien leidt alleen tot verdre ontbinding.

Maar in zijn nachten ruischt de zee een lied,
Een mild vermanen om het leven niet
Op zich te nemen als een zwaren last,
De liefde in plichten, in een diepe kast
’t Zuurverdiend geld te bergen, niet te jammren
Wanneer vischvangst mislukt, hooioogst bederft,
Het schip vergaat, het vee in stuipen sterft;
Argloos te leven als zeehonden, lammren
Die op de strandwei soms elkaar ontmoeten,
Elkaar besnuffien met arglooze snoeten.
.

J. Slauerhoff, Verzamelde gedichten (I), Al Dwalend, Nijgh & Van Ditmar, Rotterdam, 1940, p. 158-159.

Oare kear mear oer Flylân en Slauerhoff en it gedicht ‘Het verleden’ út de bondel Serenade.