In Portugees yn Fryslân – ‘De Friese vrouw, een sirene uit de Noordzee’

‘Alleen die landen gaan ten onder door de stilstand van hun geestelijk leven, waar men geen onderstroom aantreft van oppositionele ideeën, die langzamerhand het bestaande in de wortel aantast en zo de stuwkrachtvormt die naar de toekomst drijft.’

Ramalho Ortigão, Holland, 1883

 

I

It wie yn de rûzige en hurd fuortsnuorjende Singernaaimasinedagen oan de ein fan de njoggende ieu – Amsterdam rette him ta op de Wrâldtentoanstelling, in evenemint dat mar leafst seis moanne duorje soe – doe’t op in dei yn de neisimmer fan 1883 út it lân fan de Taag in Portugese kronykskriuwer mei de stoomlokomotyf it stasjon Westerdok by de Prins Hendrikkade te Amsterdam yn tuffen kaam. Op it perron stiek er in sigaar op, stuts, hoeden, de wrinzgjende strjitte mei hoar klappende brikken en ratteljende hynstetrams oer en fergappe him, ienkear op it Damrak, stadich de kant fan de Oude Brug en de Korenbeurs út gongeljend, oan de keapmanshúzen, de rike en renêssânsistyske trepgevels en de Hollânske froulju, dy’t yn harren wide hoepelrokken, mei strak ynbûne mul, allyk paradysfûgels ûnder bûnt beplomme tuoqé-huodden de grêften delpanderen, sa’t er him letter, mei deselde bewûndering en fernuvering it each te sêdzjen kaam oan de wurken fan Rembrandt, Johannes Vermeer, Ruysdael en Frans Hals, yn it bysûnder oan dy fan Hals, ien fan de iennige skilders yn de Gouden Ieu, dy’t frou en famke noch wolris laitsje litte woe, lykas er dat de like elegante as ûndogenske ‘scone’ Isabella Coymans dwaan litte hie.

Mei it spoar, hynder en wein en sa altemets mei it trekskip reizge de Portugees Nederlân troch, fan Amsterdam oant Den Helder, in noardlike útbuorren, dêr’t er op in middei, ein novimber, de wrede slachtmoane, hast, hast oer de dyk nei Gods ûneinige wearelden blaasd wie, neidat er, wat draaierich fan alle herberchrinnen, yn in ûnmeilydsum fûle neijiersstoarm bedarre wie – de onbarmhartige, duistere, tragische Noordzee, opbruisend in bergenhoge baren, botste tegen Hollands smalle noordpunt met alle woede die hij van de pool af had opgekropt en waartegen de vermetele dijk van Den Helder onverschrokken de eerste hindernis waagt op te werpen – en fierdersoan fan Vlissingen oant de haadstêd fan Fryslân, Ljouwert.

Winliken koe er, wat syn skriuwen oangie, sa yn it span mei de printer, skriuwer en winterjûnenocht-gûchelder Tsjibbe Gearts (van der Meulen), dy’t mei deselde skerpte fan ear en each, en dan haw ik it net oer de tiid dat de brandewyn út teekopkes slinende Van der Meulen sa dôf as in kwartel wurden wie, Amearika bereizge hie en lykas de Portugees, dy’t de Fryske stêden en lânsdouwen beswalke, de hebbelikheid hie en lit him bytiden ‘weislepe troch in idee,’ ûnder mear fan it tinkbyld dat it mooglik wie en sjoch by jins hinnegean ta it hjirneimels yn, in tinken, en op himsels in himelsk idee, dat er opdien hie yn ‘it lân fan dreamen en winsken’, dêr’t er it foarrjocht hân hie om it novum kennen te learen fan in kiste mei in kykgleske deryn. Werom yn Fryslân liet er him sa’n Amearikaanske kykraamkiste meitsje dy’t er thús, ûnder de koekút yn de koken delplante, om him dêr, by’t nacht, as de treppot mei it tinne guod leech en útslikke wie, in telmanich yn del te jaan, de fok op ‘e noas, om sa, troch it kykraam en it koekút fan de dea, op te sjen yn de molkewegen fan Tiid en stjerren.

Yn de herbergen fan Ljouwert en Hylpen hie de Portugees stil harke nei de húnjende en jeremiearjende petearen fan de lju dy’t it op gjin kanten nei lykfine koenen mei de foarnimmens fan in tal snoade Westerske wetterhollen, dat it yn de plasse krigen hie om in komitee op te rjochtsjen dat oanstie op it ynpolderjen fan it skomjend wiet fan de Sudersee, wylst, noch folle mâlder, datselde alles droechmeallende polderensemble ek nochris fan betinken wie dat it wiet fan de Waadsee ek wol, yn ien haal, meinommen wurde koe. Buma, de foarsitter fan it spul, waard Boeman. Want hoe moast it mei de útfier fan de  bûter – it ienris Fryske goud – nei Ingelân, Londen? En mei de tsyskes? Wie it by de boeren dan al net genôch nane yn nacht. Hiene dy idioaten dan werklik stront yn de eagen! Hie men dan, tweintich jier ferlyn, it stoomspoar Ljouwert-Harns om ‘e nocht oanlein? Sok naasje, boe-boe-bah, men moast soks, sûnder ien inkelde omhaal, fuortendaalks fersûpe en bedobje yn dyselde, no noch sjongende Sudersee.

De Portugees glimke, bestelde mei in hoar droege knip fan tomme en wiisfinger it jûnmiel. In jong tsjinsterke, mei rynsk swaaiende heupen en it hier op souder knikte, sette de koken yn en kaam in hoart letter werom mei skalen, glêzen en in perslinen board, dat oan ‘e rânen belein wie mei in krânse fan tinne skyfkes seane aaien; raspe biten, augurken, woarteltsjes en rapen leinen om it hert fan it miel: in kostlik en keninklik poarsje hearlik fette Sudersee-iel, wylst it folk inoar ûnderwilens, al iggewearjend, yn de hierren siet, roppend, guon sels razend: Kjiepen hôdde dey marre! Doe’t it tsjinsterke – ay hoe pleagjend har mûtel jong liifke – al skeanbiljendewei mei it neigesetsje – kompôte en likeur – oansetten kaam, doe seach de Portugees, hoe’t har boezem opswold wie, majestueus allyk heech simmerske wolken oer Fryslân, allyk djip ladene kannen, dêr’t it hearlike fris fan bier út floeien kaam, allyk alle septimberske appel– en abrikoazehôven tusken Lissabon, Lille en Ljouwert.

Letter op ‘e jûn, op in keamerke, boppe yn de nok fan de herberch, skreau er, yn it skaad fan in inkelde karbidlampe, wat him oan de Friezen, sa’t er dy op syn reis kennen leard hie, opfoel, in stik dat er ornearre hie foar it moanneblêd Chrónica mensal de política, de letras e de costumes, sis mar, it Friesch Volksblad fan Portugal.

“Het Friese ras, volgens de legenden van die poëtische provincie, is uit Voor-Indie afkomstig, van de oevers van de Ganges, uit een oude, heilige streek, eeuwen voor Christus door Adel, afstammeling van Sem, de zoon van Noach, geregeerd. Het uiterlijk van dit edele volk schijnt de dichterlijke legende die zijn genealogie omgeeft, te bevestigen. (…) De Friese vrouwen zijn van een vreemde bekoring. Zeer lang, kaarsrecht, ernstig, lopen zij allen –  ook de nederigste en eenvoudigste – met de ongedwongen majesteit van een prinses. In haar bewegingen hebben zij een trotse, kuise, koele, golvende gratie, die denken doet aan haar oorsprong uit het water: men zegt, dat zij afstammen van de sirenen uit de Noordzee. Haar smalle voeten, slanke handen, lange hals en krachtige buste, haar zwarte, gladde, nauwsluitende, lang kledij, met nauwe, korte mouwen, voltooien de bij uitstek aristocratische, aanblik dezer hiëratische gestalten. Een aanblik van welhaast gewijde schoonheid, als die van byzantijnse beelden. Het Friese kapsel, waarin de middeleeuwen herleven, omgeeft haar hoofd, met gouden platen en kant, zodat zij doet denken aan de liturgie en vage herinneringen oproepen aan het kerkaltaar. De traditionele kap, een gouden helm uit twee stukken, als een dubbel deksel voor de twee helften van de hersenpan, bedekt haar gehele schedel en verbergt heur haren met krijgshaftige strengheid; alleen voorhuifd en kruin, in witte kant gehuld, worden vrij gelaten. Zij hebben grote, zachte ogen, een zuiver ovaal gelaat, een lange, fijne neus, een kaarsrechte, onschuldige, rustige mond. Geen spoor van enige beweging, die schalksheid, afkeer of lust zou verraden. Het zijn schoonheden van een gotische onbewogenheid, niet besmet door de zenuwzieken van onze kritisch-analyserende tijd. Zo dolen zij als een soort nostalgische, anachronistische slaapwandelaars temidden der moderne hartstochten rond. De dichters van onze dagen zouden zich haar alleen zo kunnen voorstellen: blank en koud, met duizendschoon bekranst en een lelie in de handen, in albast gehouwen als liggende figuren op een riddergraf; ofwel, met het scapulier van de kloosterzuster, een aureool van gouden licht om het hoofd, onder de gezellinnen van Sint Ursala op het kleurige glasraam van een kathedraal. De Zuidhollandse vrouwen tooien haar slapen met spiraalvormig naar voren springende sieraden die op de stalen veren in gestoffeerde meubels lijken. (…)  De vrouwen van het eiland Marken vormen een eigenaardig contrast met de zwierige Friezinnen en Noordhollandsen. De Marker boerin heeft vette, zware vormen, zij is gespierd als een acrobaat, eerder klein dan groot, met brede heupen, olifantshielen en enorme voeten. Een last- of trekvrouw, stevig als een os…”

Mei in klap plofte staf-oer-nacht de karbidlampe, de jiske stoode de Portugees omtrint ta de mûle yn, wat fan dy gefolgen wie dat er sa in reuseftige hurd hatsjoe sizze moast, dat de doar fan syn himpen fertrek, boppe yn de herberge, yn it iepen foel en tewyl er yn it tsjuster nei in bûsdoek omtaaste, gyng him de grize oer de grouwe, doe’t er earst yn it skimer fan de oerloop it skaadzjende stâl fernaam fan de ‘scone’ Isabelle Coymans. It bloed stie him suver stiif yn de ieren. By al syn, fan Ferljochting fuorre frijsinnigens wist er op dat stuit net mear wat er leauwe moast, wat libben werklik wie, de ferskining fan geast of de belicheming fan fleis.

II

Se wie net fan Marken, mar fan in gehucht, earne yn de omkriten fan de âlde stêd Boalsert, fertelde Judith. Winliken hjitte se Elzabièta Maria Judea Sytske Terazinha, se wie de oerpakesizzer fan de Portugees. Parkmans hie mei har ôfpraat op in middei – it wie begjin septimber – op in kafeeterras oan de Brouwersgracht yn Amsterdam. Se hie koart, swart hier, droech in wytlinnene jurk, dy’t lichtjes trochskynde, en smookte Marlboro’s. Njonken de stoel hie se in read learene tas stean. Der stieken papieren út. Doe’t se, drok maneuveljend mei hannen en earmen, de eftergrûn fan har ien nei lêste foarnamme út doeken die, waard har ferhaal ûnderbrutsen troch ien fan de njonken har sittende gasten dy’t, kel, in hân foar de mûle, útrôp: O fuck, my God, they hit the Tower.

(…)