Simon Oosting – Mei kij, froulju en tiid yn it spoar fan Yeats

By it tal dichters dat de lêste jierren it plein fan de Fryske literatuer opstapte, hawwe der mar in pear west waans sizzen ek werklik wat te sizzen hie. Ien fan har, Simon Oosting. In lette debutant, mar wol in sterke debutant. It earste wat ik fan him lies, wie it yn Hjir publisearre gedicht ‘Edward Hopper op Skylge’, in suver disparate tekst oer ljocht, leechte en allinnich-wêzen. It gedicht is no werom te lêzen yn de by útjouwerij Bornmeer ferskynde debútbondel Rauwe fisken op wynfearwolkens.

Yn Oosting syn Hopperfers mient in passazjier fanôf dek te sjen hoe’t Skylge oan kant reage wurdt troch ‘in ‘harlekyn mei drôvige eagen’; fan it eilân sels bliuwt oars net oer as ‘de âlde toer Brandaris / en twa húskes by de haven del.’/ As it lyrysk subjekt ‘de selsbeneamde manlju’ op ‘dizze ramp’ wiist, wurdt er al achtslein, mar krijt er, frjemdling as er is, gjin beskied.

ek goed
dan nim ik it ljocht
en de leechte

allinne

Oait in minske laitsjen sjoen yn de ûnwerklike sfearen fan Hopper syn wurk? De romten by dizze Amearikaanske skilder – mei Brueghel en Bosch noch altiten ien fan myn meast favorite skilders – binne leech en somber, sinister en ferlitten. Hopper syn minsken binne figuranten, yn harsels fersonken foarbygongers dy’t inkeld harsels ta selskip hawwe. Harren bestimming? Nergens. Dat wjerspegelet him ek yn de lege, ûnherberchsume lânskippen dy’t fierhinne bepaald wurde troch in bytiden riedseleftich ljocht. It hat de wurking fan in herinnering dy’t, om mei de Sweedske dichter Tomas Tranströmer te praten, ús stiet op te nimmen yn pleats fan oarsom. Simon Oosting hat dizze ferfrjemdzjende Hopperiaanske sfearen op syn eigen wize troffen. De spanning tusken tsjoen en realiteit of better: tusken skyn en werklikheid is treflik foarm jûn.

Yn 2004 waard syn syklus ‘Yn it foarbygean’, besteand út ‘It doarp’, ‘De stêd’ en ‘It lân’, mei in Rely-Jorritsmapriis bekroand. Yn dat trijelûk binne ek tal fan kontrasten te fernimmen: it tichtbye en it fiere, kultuer en natuer, de earmoede fan earder en de wolfeart fan no. Sa wurdt yn ‘De stêd’ opmurken hoe’t it ritueel fan de tôgjende merkelju fan eartiids plak makket foar ‘de skatebuorders dy’t stadichoan it plein ynnimme mei ollies en kick-flips.’ Suver ynhâldlik soe de syklus in fariant op ‘Hoe God verdween uit Jorwerd’ wêze kinne. De dichter giet fan doarp nei stêd, registrearret de feroarings, sa’t er, al reizgjend troch Amearika, ek sjocht wat dêr sa al foarby en ferlern gien is.

[…]
njoer rêste bonken fan âlde Yndianen
ûnder nije snie.
Beskreaune stiennen fertelle
fan buffels op de beamleaze prairy
dy’t kealer no
noch lang gjin ein ken
en rôlet en rôlet.
Efter de bergen
slacht it lân op de see,
Dêr wachtsje walfisken op my.
Al ieuwen komme se del
yn ’t foarbygean nei it noarden.

(Ut: it lân)

De klam leit net op it moderne Amearika, mar op syn eardere befolking, de Yndianen, en op alle yn stien beskreaune ferhalen oer wat, ienris, in basis fan bestean west hat: de buffel, sa’t dat te úzes de kij wienen. It is in motyf dat faker by Oosting foarkomt. ‘Fee reage it fjoer fan de fjilden / fret no it nije gers (s. 27) of ‘Hjir yn Benevento / lit it plein Trajanus syn bôge; / liede krêftige kij fan hast twa tûzen jier’. (s. 33) Dat de dichter him mei sokke bisteboel ynlit, is miskien net alhiel frjemd. Yn syn deistige libben hâldt er him as wittenskiplik meiwurker fan de Universiteit Wageningen dwaande mei de kulturele en maatskiplike betsjutting fan bisten en feehâlderijsystemen.

magysk realistysk

Yn It each fan de griffioen (2006), in samling ferhalen fan hjoeddeiske Fryske skriuwers, is Oosting fertsjintwurdige mei it sterke, byldrike ferhaal ‘De flecht fan parkiten’. Dêryn hat de ik-ferteller it byld fan in frou skildere, dat er letter yn it echt tsjinkomt as er foar syn wurk op reis is yn Ethiopië. As er har te wurd sil, wurdt se wei. In sitaat út dit magysk realistyske proaza: ‘Ik hie it [it byld / e.h.] skildere op in lange smelle bedsplanke. Ik skildere it as in gedicht. Skildere de rigels op in planke.’ (s.202) En dan folget in fjouwerrigel dy’t ek weromkeart yn it gedicht ‘See’ (s. 15). Ik wit net wat der earder west hat, it ferhaal of it fers, mar sintraal stiet de idee fan it bestean fan ien of oare net te benei te kommen (oer)frou.

Wyn núnderet yn myn rûge skieppehier, myn earen
gûlt mei de wolf tsjin de keatsebalsinne
as it wetter dyn gesicht bringt yn skulpen en it sân.
Dit sjocht de seefûgel op myn holle: ús allinne.

Yn itselde ferhaal ‘De flecht fan parkiten’ wurdt fan dizze (argetypyske) frou sein: ‘Ik bin de wachter fan de tiid. Ik haw in taak. In ivige taak. Iens libbe ik. Iens libbe ik echt. Echt lykas minsken libje. […] Karavanen hawwe my ieuwen meitôge oer Sineeske steppen, dêr’t ik grif myn echte libben en earste grêf hie. Ik lei yn in grot yn Jeruzalim. Muontsen en ridders tôgen my wer út Jeruzalim wei. […] Ik liet my oeral sjen, mar bleau in geheim.’

De echo fan dy riedseleftigens is ek te fernimmen yn fersen as ‘wat in dream wie (s. 28) of yn it twalûk ‘Thalys’ (s. 31). De namme fan de TGV-trein wêrmei’t it lyryske subjekt as moderne fariant op Jeroen Bosch syn marskreamer út Rotterdam wei nei Paris reizget.

Kâlde fearten ferwurgje lege kavels
yn dit útwraksele greidlân
stiet in man foar de stêd
in hûntsje derby efkes mar

rinne wolkens oer weachjes oalje
skimerje de poarten
nei dy âlde stêd ûnder
it stille wetter sjoch ik

it plein iepenet mei bylden
kleurje god en fammen belaitsje
in fisk in grouwe op de treppens
[…]

Oeral sjocht de dichter har – it oerbyld, de frou – gean, mar nearne fynt er har stal, har wêzen. […] ‘ûnder brêgen sykje ik dy / by Strasbourg-Saint Denis / dêr’t ik alle paden bjuster reitsje // bisto oeral moetsje ik skimen / yn hotelkeamers en boppe it gerûs / tusken Armenen yn Issy’ / (Ut: ‘Parys’, s. 32) En sa wurde yn dizze poëzy tal fan oare plakken bereizge: Starum, Koblenz, Basel, Madrid, Rome en folle net genôch.

De antytetyske ynslach fan Oosting syn wurk wjerspegelet him ek yn de omtrint surreële titel Rauwe fisken op wynfearwolkens. De ûnderlizzende driuw yn dizze bondel, opdield yn ‘Winterskoft’, ‘Seeën bylâns’, ‘Fierder’ en ‘Skilderstikken’, is, tinkt my, it ferlangen om de ferskillende tsjinstellings mei-inoar te fersoenjen. (‘Kom, hjoed en moarn wurde ienris / ien ûnder nij papier en lagen ferve’, s. 12). Yn de foarm wurket de dichter gauris mei net-grammatikale sinnen dy’t, sa op it earste each, fan tebrutsenens of spjalt reppe, mar dy’t by neier ynsjen in ferbyntenis of alteast in ienheid ûnderstelle of suggerearje wolle. Nim bgl. dizze rigels út ‘Parys’:

dêr’t ik alle paden bjuster reitsje

bisto oeral moetsje ik skimen
yn hotelkeamers

It is in manier fan ‘enzjambemintsjen’ binnen de rigels, dy’t soms moai effektyf is, mar altemets ek in foefke wurdt. Gjin bondel of hy sûnder bonkjes. Oosting hat sa altemets de oanstriid dat er te eksplisyt is, bgl. yn in gedicht as ‘In karavaan fan harlekinen’ (s. 38) dat ferknoeid wurdt troch de einrigel ‘Haatsje it libben no mar net’. Om dyselde reden hie om my it mês mochten yn de lêste strofe fan ‘Grutte Wielen’, dy’t úteinset mei de wat paternalistyske rigel ‘Lit ús, dichters, mar dûnsje’. Hawar it binne bonkjes yn in debút dat fierders stiet as in dyk.

De frou en it fjoer

Gjin dichter of de betsjutting fan syn wurk hat in relaasje mei syn foargongers en tiidgenoaten. Is der de iene kear sprake fan alderhande ferhoalen, yntertekstuele ferwizings, de oare kear binne dy relaasjes direkter, soms sels streekrjocht oanjûn. It giet n foarm fan estetysk en histoarysk bewustwêzen. Dat jildt ek foar de dichter Oosting. Op ferskillende plakken yn syn wurk wurdt ferwiisd nei W.B. Yeats (1865-1939), de Ierske dichter-magiër en frijheidsstrider. ‘It eilân fan Skiermûntseach’ (s. 18) is bgl. in frije, sij it wat stive bewurking fan Yeats syn gedicht ‘The Lake Isle of Innesfree’ (1893). Yn it fers ‘De winter komt’ (s. 11), dêr’t it plak Drumcliff yn foarkomt, it gehucht dêr’t Yeats begroeven leit, wurdt mei help fan it boarterijke mei it wurd ‘wyn’ de technyske en wittenskiplike foarútgong foaroer in mear troch de natuer bepaald wrâldbyld set.

as de man op de moanne
de Cava net mear oannimme wol
de Cava net mear drinkt en âld wurdt
âld wurdt en stil nei ûnder sjocht
wêr klinkt dan noch
de stimme, de stimme
yn Sligo by Drumcliff by de tsjerke
spanne se de snaren oer de dalen
en roppe se de wyn
de wyn komt oer lange seeën

Faaks is it net frjemd dat daalks nei de bewurking fan ‘The Lake Isle of Innesfree’ it gedicht ‘Ira’ komt, wêryn’t de frou Ira as de belicheming fan de grime, ferbûn is mei alles wat fjoer en striid is. De assosjaasje mei dè IRA leit foar de hân. Is der, miskien yndirekt, ek in konnotaasje mei it Fryske yn dellein? Wêrom oars it gebrûk fan de earste persoan meartal?

Wat wij salang bewarren wurdt fjoer
It fjoer fan in frou […]
Wy sille dat fjoer op ’e nij bewarje

De frou fan it fjoer stiet heech
sy liedt de see, giet foarop
yn de striid

It lêste skift ‘Skilderstikken’ stiet fierhinne yn it teken fan de spanning tusken wurd en byld. It meast karakteristike gedicht is fandatoangeande it prachtige, hat surreële ‘Hoarizon’ (s. 39), in fers wêryn’t it lyryske subjekt in man sjocht dy’t ‘boppe de dei’ in boek foarlêst, mar sûnder dat de wurden te ferstean binne. De dichter makket dúdlik dat itjinge wat ûnderweis is earst (!) heard wurde moat eardat de pinne it sichtber meitsje kin. Dat is in moaie fariant op Jan Wybenga syn klassyk gedicht ‘Wat oanwaaien kaam’, wêryn’t it ek it lûd is dat oan it byld foarôfgiet.

Simon Oosting hat mei syn lyrysk skôgjende poëzy in bondel yn it ljocht jûn dy’t der wêze mei en al hie om my de toan wolris wat fûlder of ferwoedender mocht, as dichter-debutant heart er, sûnder mis, ta ien fan dyjingen dy’t der útpykt.