Slauerhoff, Flylân en ‘De gouvernante’ (diel III)
Ein desimber 1923 wie Slauerhoff klear mei syn stúdzje medisinen yn Amsterdam. In moanne letter stapte er as skipsdokter oan board fan de s.s. Riouw fan de Stoomvaartmaatskippij ‘Nederland’, in ûndernimming dy’t mei de Rotterdamse Lloyd omtrint alle transporten op it Fiere Easten die. Flylân wie part fan in dream, dy’t algeduerigen luts mar dy’t ek altyd weroan tebruts, sa’t dat ek it gefal wie as it om de leafde foar syn âlde freondinne fan de pastorij yn Jorwert, Heleen Hille Ris Lambers, gie. Gedichten as ‘Landelijke liefde’ en ‘De gouvernante’ litte, sa’t de dichter Hendrik Marsman it omskreau,‘het verloop van noodlottige liefdes onwrikbaar-fataal’ sjen.
De s.s. Riouw koe sawol passazjiers as fracht meinimme. It skip, dat romte hie foar in pear hûndert twaddeklas reizgjende passazjiers, sette ein jannewaris 1924 de haven fan Amsterdam út. Oer syn earste reis as skipsdokter skreau Slauerhoff: ‘We doen weinig plaatsen aan, dus van die zijde weinig afwisseling. En de zee is helaas aldoor kalm. Gibralter is een prachtig gezicht. De Afrikaanse kust soms. Port Said is niet veelbelovend, (we) blijven maar 4 uur. Het is aan de andere kant voor de zielerust uitstekend weinig havens aan te doen.’
It betearde lykwols mis. De dichter-dokter bedarre mei in maachblieding yn it sikehûs fan Batavia. Lykas sa faak, die ek no bliken dat syn swakke sûnens syn fijân wie, yn it bysûnder syn astma en syn oanlis foar tuberkuloaze. In foech trije moanne nei syn fertrek út Amsterdam wie er al wer werom yn Nederlân. Wat te dwaan? Dat wie de grutte fraach. Ynearsten naam er as dokter waar foar in befreone kollega yn Baard en Dronryp, dêr’t er yn de hjerst fan 1924 oan de Hearewei 29 in tal wiken domisylje hie yn de dokterspraktyk op Osinga State, de eardere pastorij fan Dronryp.
‘gemeente-arts’
Yn dyselde snuorje die er waarnimmerswurk op Flylân, dêr’t de gemeente him op in stuit frege om ‘gemeente-arts’ te wurden. Slauerhoff hie der wol earen nei, mar ferbûn dêr de betingst oan dat syn âlde freondinne Heleen Hille Ris Lambers, de dochter fan de dominy fan Jorwert, by wa’t er nei syn Ljouwerter HBS-tiid in soad oer ‘e flier west hie, mei gean soe. Se soe, sa hie er him betocht, op East-Flylân as ferpleechster of apteker oan ‘e slach kinne. Sterker, hy, de anty-burger, woe sels mei har yn de boask. ‘Het idee dat hij zich voortaan geen zorgen voor de toekomst hoefde te maken,’ skriuwt C.J. Kelk yn Leven van Slauerhoff, ‘was aanlokkelijk. Ook herleefde even in hem de oude dorpsidylle van een vredig leven met een levensgezellin die hem zal begrijpen.’
It plan om him mei ‘syn’ Heleen op Flylân te fëstigjen, waard in regelrjochte domper. Heleen Hille Ris Lambers joech de dichter nul op it rekest. Se wegere pertinint. De gemeente Flylân dy’t al ‘eenstemmig tot de aanstelling had besloten’, moast oars omsjen. ‘Zij was te wijs,’ skriuwt Kelk ‘om niet in te zien dat hij, gedoemd te leven onder enge dorpsverhoudingen, ongelukkig zou worden.’ Slauerhoff miste dus de boat by syn dream om him op syn beleave Flylân – ‘Ik kan mij geen prettiger manier denken om op Vlieland te vertoeven waar ik nog steeds graag ben.’ – nei wenjen te setten. Hy ferhuze nei Haarlem dêr’t er in skoft yn in toskedokterspraktyk wurke.
Fan syn boargermansdream is er dan wol fierhinne genêzen, mar ek wer net alhielendal. Yn de biografy Slauerhoff, een levensbeschrijving, skriuwt Constant van Wessum oer de spjalt tusken de seeman-dichter en de boarger: ‘Hij heeft wel degelijk geloofd aan de ‘gewone’ idealen: monogaam te leven, te leven in de rust van een tehuis, in de eenheid van een huwelijk, de twee-eenheid met de geliefe vrouw, die meer voor hem zou zijn dan alleen minnares.’
Van Wessum hellet foar dy stelling in tal brieven oan, mei dêryn ûnder mear dit sizzen: ‘Nog vaak, vooral op zee, trekt mij het eenvoudige leven, het idyllische en daarin zou ik willen leven.’ En oan syn kollega-skriuwer Anton van Duinkerken bekende de dichter: ‘Weet je wat mijn ideaal zou zijn? Ik zou niets liever hebben dan een paar pantoffels en een eigen haard.’ Dat mei sa wêze, tagelyk wist er himsels de ultime, Rimbaudneske ‘burgerterger’ dy’t himsels net by steat achte ta ‘een gestagen echt’.
Koelyboaten
Doe’t Slauerhoff yn de simmer fan 1925 de kâns krige om as skipsdokter oan ’e slach te gean op ien fan de fracht- en koelyboaten fan de Java-China-Japanlijn, wie er gau út ’e rie. Fuort út it benaude Nederlân. Dat wie syn sin. Letter soe er dêroer skriuwe:
‘In Nederland wil ik niet blijven, / Ik zou dichtgroeien en verstijven. / Het gaat mij daar te kalm, te deftig. (…) ‘k Ga liever leven in de steppen, / Waar men geen last heeft van zijn naasten:’.
Skipsdokterje op de koelyskippen tusken Sina, Korea en Japan – Slauerhoff hie foar twa jier tekene – betsjutte dat men bytiden wurkje moast yn faak erbarmlike omstannichheden. De altyd soele tropen, de malaria oan board en it gauris minne iten diene in oanslach op mannichien syn sûnens. Ek op dy fan Slauerhoff. It like as wie er by him sprake fan in willemoeds sykjen om te lider, in oandriuw dêr’t mooglik it besef dat er net by steat wie en foegje him nei in fêst en feilich boargermansbestean net swak yn byspile.
Yn Nederlân
Yn Nederlân wol ik net toevje,
Altyd moat men dêr de lust delskroeve,
Omwille fan sy, de froeden, neist jin
Dy’t al húnjend jin stean oan te sjen.
Leaver jou ik my del yn de steppe,
Net steurd fan soksoarte fan skepsels:
Om it gebalt fan myn lust sil gjin reager reppe,
Gjin foks hurder hekse.
Yn Nederlân wol ik net stjerre,
En yn de wiete grûn bedjerre
Dêr’t men him nea net úttjirget.
Better is it te swalkjen, hjirre
by de nomaden te bedarjen.
Myn lânslju lasterje my: ‘Mei him is ’t misgien’
Nee, net langer koe’k har narje,
Dat hat my myn frijheid gauris sear dien.
Yn Nederlân kin ik net toevje,
Men moat oaren der steeds oertroevje,
Tinke om it wolwêzen fan jins neisten.
Inkeld temûk mei men spotlaitsje,
Mar gjin troanje hompe dat it bliedt,
Inkeld om’t dat smoel my net oanstiet.
Ien tamtearje sûnder reden
Tsjûget fan tucht’leaze seden.
Ik wol net libje yn smelle wenten,
Dy lilkens yn doarpen en wiken
Yn tûzenfâld dêr delskiten…
Dêr kuieret elk mei de board strak
Net om skjintme, mar inkeld om sjen te
Litten dat men wit dat it sa moat –
Sneins om elkoarren te groetsjen
De strjitten troch yn swarte stoeten.
Yn Nederlân wol ik net bliuwe,
Ik soe der grou en ticht wurde, leau ik,
It giet my dêr te netsjes, te kalm,
Men sangeret mar, wurdt nea oerallich,
En dûnset nea op it sloppe koard’.
Wa’t warleas is wurdt slein en skout.
Nea wurdt sa’n pûstige boerekop ôfhout,
En nea, nee nea bart in moaie passymoard.
Nettsjinsteande dat Slauerhoff en de dochter fan de dominee yn Jorwerd beide eigen wegen giene – Heleen Hille Ris Lambers kaam as ferpleechster fia Rotterdam, Cambrai en Mareno yn Italje telâne – koene se dochs ek net sûnder inoar. Se bleaune inoar briefkjen. Yn de jierren tusken 1927 en 1936 skreau Slauerhoff har in foech santich brieven. By syn reizen op de koely- en frachtskippen yn it Easten gong bygelyks steefêst in portret fan syn muze mei, sa’t dúdlik wurdt út de troch Wim Hazeu besoarge briefwiksel Van een liefde die vriendschap bleef. It wie mar komselden dat se inoar yn al dy jierren seagen. As dat al in kear it gefal wie lykas harren moetingen yn Rotterdam of Mareno, dan wie it noait mear as foar in pear dagen.
Jierren oanien lit Slauerhoff har syn brieven takomme, mar in leafdesferhâlding wol harren freonskip net wurde. Dat lei foar in part ek oan Slauerhoff syn hâlding en karakter. ‘Ik geloof helemaal niet zoo meer aan ’t geluk door ’t passen van karakters bij elkaar; nog wel aan leven waarin beide(n) hun gang kunnen gaan als aparte individuen die samenkomen als ze dat verlangen, niet als ze dat moeten, zooals in ’t Hollandsche huwelijk. Ik meen te moeten gelooven dat dit laatste toch voor jou ’t beste is. Ik zou dit ook zoo graag willen, maar ik kan dat niet meer. Dus zijn wij zoo onverenigbaar, dat is ellendig, maar het is zoo.’ In foech fjirtjin dagen letter foeget er dêr oan ta: ‘Maar ik ben zoo bang dat je gevoelens verspilt, heusch voor jou is ook alleen het absolute geluk goed.’
It bleau tusken harren in spul fan ferskinen en wer ferdwinen of sa’t it yn it gedicht ‘Landelijke liefde I’ hjit: ‘Laat alles worden zooals vroeger.’ / Zij gaf geen antwoord. Haar voetje stiet // Een steen in ’t water en terstond / Verdwenen we. Zoo was het altijd: / Verschijnen, verdwijnen, weerzien, afscheid, / Zoeken in elkaars oogen en mond.’ Yllustratyf foar de ferhâlding tusken Heleen Hille Ris Lambers en Slauerhoff is it foarfal nei de dea fan Slauerhoff syn heit yn 1929, yn syn soarte in fariant wie op it earedre ‘Flylânner’ houliksoansyk. Nei de begraffenis yn Ljouwert reizge, tegearre er mei syn mem Cornelia Slauerhoff-Pronker nei Haarlem. Se woe fuort út ‘de noordelijke stad, die zij haatte,’ sa’t it hjit yn it gedicht ‘In memoriam Patris’.
Slauerhoff hie yn dat jier 1929 fan alles by de ein. Hie hie in reis nei Súd-Amearika dien, in skoft lang yn Paris omswalke, in simmer lang waarnommen foar in kollega-dokter Op ’e Sweach en woe lang om let noch mar ien ding: fuort, de see op, nei de Oriïnt, mar op de betingst – en dêr komt de fariant op it earedre ‘Flylânner’ houliksoansyk om ’e hoeke sjen – dat Heleen mei gean soe. Slauerhoff hie it him yn ’e kop set om jinsen, yn Indië, in sikehûs op te setten, tegearre mei Heleen. Syn âld-freondinne fan de pastorij lykwols koe sa linkelytsen it klappen fan de dichter-dokter syn wylde dreamen en útstellen, dat se liet him witte dat se net woe en net yn ’e gelegenheid wie, bûn as se wie oan har wurk as ferpleechster yn Mareno yn Italië. Safolleresom wie dêr it spul fan in binen en ûntbinen.
onwrikbaar-fataal
Slauerhoff sette nei Gistoux yn Frankryk, dêr’t er tegearre mei kollega-dichter en skriuwer E. Du Perron oan in tal manuskripten wurke. Dêrnei reizge er troch nei Nice. Heleen fan de pastorij ferdwûn wat langer wat mear nei de achtergrûn. Yn it weemoedige gedicht ‘Na jaren’ dûkt se op as de gouvernante dy’t har dagen yn Ingelân slyt. ‘Alles heb ik teruggevonden, / Bekoorlijk verwaarloosd als ’t vroeger was: (…) Alles: niet ’t lief, half landlijk, half mondain, / Wankle bekoorlijkheid die zich verliest / In Engeland, ‘k geloof als gouvernante.’ //
De gedichten oer Heleen Hille Ris Lambers, sa’t dy yn de jierren tusken 1924 en 1926 yn De Vrije Bladen ferskine, litte ‘het verloop van noodlottige liefdes onwrikbaar-fataal’ sjen, sa’t Hendrik Marsman it yn syn besprek fan Slauerhoff syn twadde bondel Claire-obscur ûnder wurden brocht. Yn it hjirûnder ferfryske gedicht ‘De Gouvernante’ foarmje likegoed Jorwert as Flylân in part fan it dekôr. De ien nei lêste strofe seit: ‘Ontbijtend bepeinst zij, hoe ze verloofd / Geweest is, niet lang, zij zelf verstoorde ‘t. / Velen verzekerden: ’t was goed geworden / Na de’ eersten tijd. Zij heeft het nooit geloofd.’
De Gouvernante
Moarnswyn makket koel de waarme nacht.
Se rillet, bleat wrotten, troch ’t losse hier
Net bestoppe. Foar ’t bêd yn wite facht
Lizze in pear blêden, grien en wiet.
Under ’t raam, oer de finsterbank
Kypje tûken nei binnen; troch it sigen
Ferwege de klean, frjemd griis yn ’t lemieren.
Se draait har nei ’t noch dûnker lewant.
Heal slomjend wurdt se wekker, skrikt
Yn eangstdream fan fallende treppen, bline
Muorren, en klean net mear te finen…
Wekker, wit se opslach dat se fuortgjit.
Gau wurdt no waarmer ’t sob’re bestean.
Wêrom fuort te gean? Der wie gjin reden dochs?
It like saai, mar langer, frjemd, net mear,
Wylst se wurch en traach har klean oandocht,
Bleatsteand oan de mistreastige moarn.
As ’t gâns let is, set se de trep del,
Docht it jak ta, en de lêste triem teld,
Seit se heas, eagen foardel, goemoarn.
By’t moarnsbrea betinkt se hoe’t se ferloofd
West hat, net lang, sy sels dy’t it skeinde.
Protten dy’t seinen: it koe hiel wol eine
Nei de earste tiid. Se hat it nea net leaud.
Al fêst oan board , fielt se it meilijen
Fan har neisten noch yn it stilswijend
Dach sizzen by it net ophâldend wiuwen;
Bûsdoeken binn’ lang te sjen: wite dowen
Fan ’t ôfskied, wjukkeljend op ûnsichtbere winen
Dy’t har weifiere. No giet it letter iepen:
It rosse doarp lûkt wyt wei yn ’t lemieren:
As in plaat dêr’t see oerhinne spielt.
By walmjende lantearnen, stjerren dy’t faai steane,
Hinget de oanlissteger boppe ’t wad;
Foar de ein leit it fearboat – en it plak
Oan d’ oare kant, op in pear oeren gean.
.
De Gouvernante
Morgenwind verkilt den warmen nacht.
Zij huivert, blootgewoeld, door losse haren
Niet toegedekt. Voor ’t bed in witte vacht
Liggen een paar natte groene blaren.
Onder ’t raam, over de vensterbank
Hangen takken naar binnen; door het tochten
Bewegen gewaden, vreemd grijs in de’ ochtend.
Zij keert zich naar den nog donkren wand.
Doorsluimrend voelt zij zich al gewekt,
In angstdroom van vallende trappen, blinde
Muren, en kleeren die niet zijn te vinden …
Ontwaakt, en weet terstond dat zij vertrekt.
’t Soobre leven wordt nu warm wel eer.
Waarom heengaan? Er was toch geen reden.
’t Leek eentonig, maar nu, vreemd, niet meer.
Moe en traag begint zij zich te kleeden,
Blootstaand aan den mistroostigen morgen.
Als ’t heel laat is, gaat zij naar beneden,
Haakt haar blouse dicht, de laatste treden,
En zegt schor, niet opziend, goedenmorgen.
Ontbijtend bepeinst zij, hoe ze verloofd
Geweest is, niet lang, zij zelf verstoorde ’t.
Velen verzekerden: ’t was goed geworden
Na de’ eersten tijd. Zij heeft het nooit geloofd.
Reeds ingescheept, voelt zij ’t medelijden
Van haar naasten nog in ’t uitgeleide
Dat zij doen duren met aanhoudend wuiven;
Zakdoeken zijn lang zichtbaar: witte duiven
Van het afscheid, fladdrend in de onzichtbre vlagen
Die haar wegvoeren. Nu gaat het later open,
Het rosse dorp verbleekt in ’t eerste dagen:
Als een plaat waarover water loopt.
Onder veege sterren, walmende lantarens
Hangt de landingssteiger over ’t wad;
Voor het einde ligt de veerboot – en de stad
Aan de’ overkant, na een paar uur varens.
.
J. Slauerhoff, Verzamelde gedichten (I), Archipel, Nijgh & Van Ditmar, Rotterdam, 1940, p. 98..
Oare kear mear oer Slauerhoff, Sina en ‘Yoeng Poe Tsjoeng’. Oer Slauerhoff en Flylân sjoch hjir foar diel I en II..
