APREOS
Eeltsje Hettinga
út de bondel Apreos
YN IT MEITSJEN BIN IK MYN WURDEN
Ta neitins fan Siep van den Berg
(Tirns 1913 – A ’dam 1998)
Eardat witten ta wurden kaam,
fieldesto, oan wylde einen
besibbe, de driuw en wurdt net
yn gehuchten wei, bedêst en
blau, ta stil libben bestjurre.
As fjoer, sparkjend yn de smidte,
trille dy it teken, baarnend
op ’e neil, en like gleon wie
it jokjen fan dyn hannen en
jou by it sjen fan dyn earste
Pablo yn de Hepkema
alle fertokjende romten bod.
Yn de Beurs syn donkere floed
blafte nacht oer Europa en
troch modder glieden de dagen
swart mesjesteren winters yn.
By blauwe rituelen en
skele hilligen op boere-
kalinders, tsjinne in libben
syn missen, kopsiikswei as sij
dy’t te preveljen lei út gods
dûme helleputten: Lit net
him skilder wurde! Ofkearen
smeide tiid, it tekenbeslach.
Nacht oer de smidte fan dyn heit,
de útfiner, hjitte it fjoer
de dream, it ljocht dat rôve moast,
bekstallich, sûnder in ho en
foar alle helsdoarren wei, fjoer
dat it libben driuwt, nei oare
streken op, sasto mâlrazend
tsjin it krús by benearjende
staasjes fan delskroefde sinnen
’m smeardest, op ’e fyts, streekrjocht
de Provinsje út, fervepot-
smitend yn it ljocht oer de Aa.
Wat net ferroppe liet, makke
sterker: de ferbylding en skep
tsjin elke master yn, it Liet,
en stadichoan waard boeretiid
fertikaal, in djip omhegen
skilderjen, wyld, yn Fleurige
Wittenskip, – dy dreau in oare
honger, fierder fan it blauw’ hûs
syn omearmoedzjen yn winters
en damp, mei omkes dy’t doeken
foar en efter brûkend, sûnder
brek, harsels de mar omdiene.
Feniniger as foksens flym wie
dyn omstrunend each oeral,
wreed foar elke kloat dy’t kreas
mar sûnder kearn, Tiids tafallige
pipen en moaden bedûnse. –
Kleuren woene spatte, rûnom
it ritme fan de see, flamje
as Benner’s Sylboaten dysto
mei twa Amsterdamske rôvers,
op paad yn de ûnderwrâld fan
noardlike kelders, thús brochtst,
de haven del, nei Sandbergs Wente.
Dwersharsensskipper nêst dysels,
syldesto, net oars as Lindberghs
doekmasine, – eigen teken
trou – dyn wetters en bergen oer.
Alle lytse Fryske gieren,
dy’t dy nei de lever stienen,
miigdest, hurd, dyn fervestreken
yn de bûs, mei hoflik de
groetnisse út Paris, en hjirre
gods ekskreminten derop ta:
Der leit net wat der leit, salang’t
de keunst fan de Bergen waait!
Earst letter, mank dyn doeken yn
de Grinzer Koepel, seidest my:
Slûpt net yn elk fan ús, dronken,
in rigeltsje Slauerhoff om,
do, dyt ûnder it skôgjend each
fan in ‘drukseljende’ heit, al
sykjendewei romte en riedsel
werombrocht hiest ta wat it wie:
neaken, yn ferlos fan deistigens
syn rûs, de Tiid – ivichoan wer –
ferienfâldige yn kleurige
flakken, allyk Mondriaans liet.
Net samar, willekeurich, mar
út fûleinich geile needsaak
gods, do heidensker as de pest.
En al kaamst, geandewei fêster
yn it kamp en keat fan bonken
en dea, dy baarnde it fjoer as
it bloed de foks. Nimmen net dy’t
dy de eagen útbite soe,
útsein do sels, – en spotsk hast my
njonken dyn Fietje op de Fyts
de sin fan al it sinleaze
rekursyf út ’e doeken dien.
Elk byld ritmysk in ljochte god
oant it fermoarde moat, omdat
it better kin en djipper en
oars, wêrom’t ik my skeppe moat,
neam dat de stream, of it libben,
oan wylde einen besibbe.
En al pratend, tegearre yn
de sinne oer de Brouwersgracht
hast it útbalte: poèsis est!
Yn dy haw ik ferstien in heit,
in witten, dat yn de dea de drift
my de mûle fan oarsprong is.
Under rôffûgeljend stjerren,
delstoart oer de râne fan dyn
doeken, dyn rots, bisto gien, hjoed
yn it kredo fan seeën djip;
reader, gieler en swarter as al
it abstrakt datst byinoar
skildere hast, hear ik de sin-
fisken praten: stel oan gekte
ta deugd, en ek al hast Hopper
of Benner no leaver as my,
hawwe kin ik dyn bekennen,
heiten binne om te fermoardzjen.
En rinnend op San Pedro’s kust
sjoch ik, heech boppe de floed út,
it each, it fjoer, dat leafde oer
oseanen bonsjoert, foto-
grafysk it brein de wegen etst,
sa’t it liet de dei dit oantinken
útsliten hat, lûd dat hjir, oer
rotsen kletsend, frij nei Slau, my
dyn wurd seit: lit blau de boargers
dy’t roppe, ús ferbod is ús
fatsoen, – besykje do neat en
nimmen te lykjen, en boartsje.
San Pedro (CA) – Ljouwert 1998-2003
DE LYTSE KOLIBRY
wêrom net
sjongt hjoed net
de lytse kolibry?
alles oan har like kwyk
kwiksilver triljend linich
allegro,
de lytse kolibry
snifsnafsniffelfoarkjend
o, himpen
trinten
tin moza’tfamke
gysten yn ’t spinetsjen
foar- en efterút
blommeldebommel
fan blêd ta bêd
mar wêrom net
sjongt hjoed net à kolibry-
de-kolibry
de lytse kolibry?
.
IT ACHTTJINDE
Oer fiver en park wiuwt simmer dách.
Jûntiid lit my mei har tiid allinne.
Fertrek en fal bliuwe sûnder ferdrach,
skimer ferklearret de oere ta nimmen.
Ferrûgele en ferreizge de klank
en toan fan it liet.
Under wetter is it wurd,
dûnker betekent septimber de fracht;
stil bliuwt my de tiid
Undine’s gesticht.
Bylâns wetterkantspaden, pratende-
wei yn mysels, bin ik fal
yn al myn fragen.
Dách, ja dách, seit elk beskied syn eigen krach.
Fan fivers nacht bliuwt
de mûle dit tekoart. Gjin fergelykjen
bringt har simmerdei,
of ‘k wit it is de taal dy’t my ferwaait.
.
LONG LIST GYSBERT JAPICXSPRIIS 2009 – Edwin de Groot oer de bondel Apreos
Om ’e twa jier wurdt de provinsjale literatuerpriis ‘de Gysbert Japicx-Priis’ útrikt, om en om foar proaza en poëzy, dit jier foar poëzy. It giet om gedichtebondels dy’t yn ’e jierren 2005-2008 ferskynd binne.
De priis wurdt yn ’e twadde helte fan oktober útrikt en tsjin ’e ein fan ’e simmer wurdt de priiswinner bekend makke. Oant dat momint ta sil op Poadium om ’e pear dagen út ien fan ’e yn oanmerking kommende bondels in gedicht mei begeliedende tekst publisearre wurde.
Apreos
Under dizze astrofysyske titel kaam yn 2006 by Utjouwerij Fryslân/Afûk de lêste bondel fan Eeltsje Hettinga út, foarmjûn troch Monique Vogelsang mei in tekening fan Elske Schotanus op it omslach. As Apreos gjin astronomyske ferwizing is, dan kin de titel útsprutsen wurde op syn sneons. De bondel (opdroegen oan Elske Schotanus) stiet op de lange list fan de Gysbert Japicx-priis 2009 foar poëzy. Op side 39 sjongt Eeltsje dat de lytse kolibry net sjongt:
wêrom net
sjongt hjoed net
de lytse kolibry
alles oan har like kwyk
kwiksilver triljend linich
allegro,
de lytse kolibry
snifsnafsniffelfoarkjend
o, himpen
trinten
tin moza’tfamke
gysten yn ’t spinetsjen
foar- en efterút
blommeldebommel
fan blêd ta bêd
mar wêrom net
sjongt hjoed net à kolibry-
de-kolibry
de lytse kolibry?
Fia Sehnsucht nach dem Frühlinge fan Mozart kom ik út by it Kinderchor Kolibri. Oandwaanlik sjonge de famkes, mar ik dwaal ôf, want it is in assosjaasje. It rare fan dit boartlike ferske is dat it oandocht as in anonym gedichtsje yn it kollektyf ûnthâld; fansels is dat ek in dwaling. It bliuwt prachtich!
Jelle van der Meulen hat wat aardichs skreaun op syn sait en Cornelis van der Wal hat yn Hjir 6, 2006 yngeand oer dizze bondel te set west en ek wol aardige dingen sein, mar hy sjocht Apreos net as de grutte poëzy fan dizze dichter. Yn Identiteit & kowesturten hat Abe de Vries ek hiel wat skreaun oer dizze lêste bondel fan Hettinga.
jqsmînk
Sûnder de tekst fan JQ lêzen te hawwen, wie der by my ek fuort in assosjaasje mei in berneferske. Tuerlik hat dat te krijen mei wurden, prachtige wurden as ‘snifsnafsniffelfoarkjend / o himpen / trinten’ en ‘blommeldebommel / fan blêd ta bêd’. De assonânsje fan bygelyks himpen trinten en de akkonsonânsje fan it twadde foarbyld binne treffend.
En dat binne der mar in pear. It tilt nammentlik op fan ditsoarte rym, mar sa slûchslim dat it net steurt. Krekt oarsom; sa wurket it goed. Al seit it my as gedicht wat te min, fakkundich is it al.
Harmen Wind hat yn ’e LC Apreos mist. Of ik ha Wind mist. Kin ek. Op Farsk, neffens Hettinga ‘in allround propaganda masine’, wurdt Apreos wol sinjalearre mar dêr bliuwt it by. Ik haw lykwols neat fine kind.
Hettinga wol de pinne nochal ris yn ’e galle stipje, it soe de persepsje fan syn poëzy net yn ’e wei stean moatte. Dus op de ‘shortlist’. Moai en terjochte. Oeuvregewiis soe ik ha wolle, so to speak.
edwindg
.
FRIESE LITERATUERSITE, JELLE VAN DER MEULEN OVER APREOS
Deze nieuwe bundel van Eeltsje Hettinga (1955), opgedragen aan Elske Schotanus, is een mooi vervolg op zijn debuutbundel Akten fan winter (1998, bekroond met de Fedde Schurerprijs 1999 voor het beste debuut van de afgelopen drie jaar) en Dwingehôf (2000). Zoals Hettinga, wel eens het ‘enfant terrible’ van de Friese literatuur genoemd, in zijn debuutbundel een cyclus over een schilderij van Breughel dichtte, staat in de nieuwe bundel ‘in trijelûk’ bij een schilderij van Jeroen Bosch. Hettinga laat zich blijkbaar graag inspireren door beeldende kunstenaars, want ook bij een van een poster bekend schilderij van Edward Hopper (‘Cape Cod Morning’ uit 1950) en bij een tekening van Elmar Kuiper ‘yn in Dútske galerykatalogus’ maakte hij een gedicht. Maar het mooist in deze nieuwe bundel is het lange gedicht ter nagedachtenis aan de kunstenaar Siep van den Berg (1913-1998).
Van den Berg werd via huisschilder en reclamemaker één van de belangrijkste na-oorlogse modernisten van zijn generatie in Groningen. In 11 strofen van 12 regels schetst Hettinga leven en werk van deze schilder. De titel is al mooi van taal, ‘Yn it meitsjen bin ik myn wurden’, de beginregels zetten in even prachtige taal de toon voor de rest van het gedicht: “Eardat witten ta wurden kaam, / fieldesto, oan wylde einen / besibbe, de driuw (…)”. De vooroorlogse sfeer wordt verwoord met “Yn de Beurs syn donkere floed / blafte nacht oer Europa”. Net als in zijn eerdere bundels zit de kracht van Hettinga in zijn vertellend vermogen, gecombineerd met een gedurfd, maar telkens uitermate goed gedoseerd gebruik van allerlei poëtische technieken, als rijm in de vorm van alliteratie en vooral assonantie en een krachtige beeldspraak. Hij kan bovendien de taal naar zijn hand zetten door soms ongrammaticale zinnen te gebruiken en eigen woorden te verzinnen en heeft een heerlijk gevoel voor ritme. Daardoor lezen de gedichten zo lekker, ook al zijn ze niet altijd helemaal te begrijpen, zeker na eerste lezing niet.
Een frisse speelsheid is óók een belangrijk kenmerk van Hettinga. Het openingsgedicht van het derde deel van de bundel over ‘de lytse kolibry’ bevat regels als “alles oan har like kwyk / kwiksilver triljend linich / allegro”. In het titeldeel, ‘Apreos’, staat ‘Ferracheles fernacheles apreos zum kwitsj’ dat niet alleen qua typografie, maar ook door een bepaalde muzikale taal aan Paul van Ostaijen doet denken. Omdat het wat minder vertellend is, wat mij betreft te springerig en te weinig inhoud heeft, misschien ook wel omdat het teveel een Van Ostaijen nabootsing lijkt, vind ik dat nu net een minder gedicht van deze bundel.
Wat daarop volgt is echter een aantal gedichten geïnspireerd door plekken in Amerika en daar treft behalve de taal ook weer de sterke vorm van de gedichten. Of Hettinga in een gedicht nu gebruik maakt van één strofe van 14, 15 of 16 regels, of dat hij een gedicht verdeelt in strofen van 4, 2, 4 en weer 2 regels of, zoals in ‘Secubare see’ tien strofen gebruikt van verschillende lengtes, met enjambementen ook tussen de strofen, alles lijkt te kloppen en precies op zijn plaats terecht te komen.
Het is jammer dat deze dichter niet in de prachtige bloemlezing Dream yn blauwe reinjas /droom in blauwe regenjas staat. Daar konden de samenstellers overigens weinig aan doen, want Hettinga weigerde zelf om in de bloemlezing opgenomen te worden. De samenstellers vonden dat zijn werk in alle opzichten voldeed aan hun selectiecriteria, want hij “bracht in 1998 en 2000 twee indrukwekkende bundels uit”. Zijn derde bundel, Apreos, is volgens mij net zo indrukwekkend.
Jelle van der Meulen