Yn memoriam Jelle Kaspersma (1948-2019) – Syn dichtsjen in bûtfiskjen

(19-02) Fan ’t wykein is hinnegien de dichter Jelle Kaspersma (1948), by libben fisker, ûnderwizer, skilder, tekener en kenner fan de Yndiaanske literatuer. Fjildman as er wie, besocht er de lêste jierren omtrint alle dagen in foech tritich, fjirtich kilometer te fytsen, in manier ek om syn longkrupsje de baas te bliuwen.

.
Tegearre mei Hette Tsjêbbinga, ps. fan Tsjêbbe Hettinga (1949-2013) joech er yn 1974 ûnder de namme Kasper Jellema de bondel Loft, lân en sé út, fersen dêr’t er neist syn eigen poëzy ek de yllustraasjes – pintekeningen – by makke.

Dat yllustraasjewurk hie er ek dien by twa oare bondels fan Tsjêbbe Hettinga, t.w. Yn dit lân (1973) en Fan lân, loft en leafde (1975). Mei op grûn fan dy útjeften bedarren beide dichters yn 1975 yn de redaksje fan it literêre tydskrift Hjir.

Yn de jierren santich wiene se ‘gezworen maten’. Se sieten op de kweekskoalle yn Snits, hiene har wurdearring foar in natuerdichter as Gerben Rypma, rûnen fier mei de poëzy fan Hugo Claus, Achterberg en Habakuk II de Balker en makken, tegearre mei Anne de Vries, Binne Lútsen Boonstra en Hiske Rypma de poëzybondel Ut ‘e Fryske boezem.

‘Ik hie yn dy dagen Hans Lodeizen yn de binnenbûse fan de jas. Fierders wie der Jaques Prévert, Lucebert en ien as Cees Nooteboom,’ liet Jelle Kaspersma my oait witte op de fraach wat er yn dy tiid oan dichters lies. ‘Fan de Fryske dichters lies ik Joop Boomsma, Durk van der Ploeg, Geart van der Zwaag en Binne Boarnstra.’

‘Wy publisearren yn de skoalkrante fan de Kweek. Tjitte Piebenga [de dichter, e.h.] sei ús yn dy tiid niks, wol syn ferhalen, De rook fan mesjester en sa. En fierders wie der Dylan Thomas. Ik wit noch dat ik syn stik Onder het melkwoud sjoen haw, yn it Amicitiateater yn Snits.’

Yn de jierren dat er yn de redaksje fan it tydskrift Hjir siet, kaam er gauris by ús oer ’e flier, op de pleats yn Burchwert. De klots op, de blauwe kile oan, stapte er, klappend op klompen, it grintpaad op.

Elk smookte, as in polysje. Kaspersma likegoed. In neut wie him net tefolle, in grap net te min. Yn de keamer, blau fan alle reek, pinfiske in heit wilens nei de fiskersferhalen fan in dichter dy’t simmers as fiskersfeint op de ST-safolle bakken jild fertsjinne.

Yndiaanske kultuer

Fan Jelle Kaspersma, berne yn Snits en grutbrocht yn Starum, ferskynden tusken 1974 en 2007 tolve Frysktalige dichtbondels. Syn debút as selsstannich dichter, dus sûnder oparbeidzjen mei tredden, wie Fan ’e beuch – Fiskersfersen (1982), in bondel oer syn wjerfarren as fisker op de Iselmar.

Dy poëzy kin sjoen wurde as in tribút oan de doe al sa goed as útstoarne fiskerij yn de Fryske Súdwesthoeke. De fiskerij sels is in algeduerigen weromkearend tema. Syn dichtsjen, in bûtfiskjen.

Dêr sit likegoed in metafoaryske as in poëtikale komponint by, want dichtsjen is by Jelle Kaspersma in fiskjen op it folsleine wurd. It beslacht in tema dat net sûnder mystyk is. Nim datoangeande in gedicht as ‘It wurd is wei’, te beharkjen by Operaasje Fers.

Harder

Jelle Kaspersma wie in smoute en begeistere ferteller. Ienkear op ‘e tekst oer syn grutte leafde, de Yndiaanske kultuer, wie er bytiden net  te hâlden. It iene ferhaal jage it oare.

Hy sloech gauris yn Amearika om. Hy hie der kunde oan tal fan Yndiaanske skriuwers en dichters, ûnder oaren oan de yn Oklahoma wenjende de Cheyenne-dichter Lance Hanson, fan wa’t er letter de sammelbondel Tonger yn de stien útjaan soe.

Yn Genemuiden, de stêd dêr’t er as ûnderwizer foar de klasse stie, mar ek yn Kampen dêr’t him letter nei wenjen sette, stie it hûs fol mei yndiaanske relikten en relikwyen: maskers, amuletten, bewurke bonken en frachten Yndiaanske poëzy.

Hy wie begien mei it lot fan de Yndianen. My heucht it ynterview dat ik oait mei him hie yn Genemuiden. Pratend oer de Yndiaanske dichter Lance Henson pakte er in op tafel lizzend knyft en sette dat tusken de tosken.

‘Sjoch,’ sei er, ‘dizze harder, men soe dy Amerikanen, dy heale rotmoffen, sa’n ding op ’e strôt sette moatte. Men hat gjin idee hoe ûnmeilydsume hurd en wreed Lance syn folk ferhûddûke, strûpt en útrûpele is. Unhuer.’

Neist syn eigen namme hie er ek in Yndiaanske namme: Yellah Qaspersmah, dy’t yn 1995, nei in koarte reis troch Amearika, in lyts bondeltsje mei proaza yn it ljocht joech, wurk dat de titel JOE-ES-EE-RIDELJEE! jûn waard.

Tiid

It lânskip, benammen dat fan Gaasterlân, de Iselmarkust en Noardwest-Oerisel, nimt yn de poëzy fan Kaspersma in foarnaam plak yn.

De wredens fan de natuer, de slach om in ferstoarne leafde – syn earste frou kaam op jonge leeftiid te ferstjerren – de jacht en erotyk binne, tegearre mei it sykjen om it lêste en folsleine wurd net ûnbelangrike tema’s yn syn wurk.

Syn poëzy hat in net te ferfrjemdzjen eigen lûd. Wat dêr net swak yn by spilet, binne syn skerpe ympresjonistyske observaasjes, konkreet en ierdsk, en, last but not least, dy typyske Kaspersmaïaanske rjochtút foar de bargesnút-toan.

Der binne yn syn oeuvre noch al wat poëtikale fersen oan te wizen, bygelyks it gedicht  ‘dichtsje’, mei dêryn de prachtige rigel: ‘ferskes skriuwe is foar my stiennen steapelje ta de sinne.’

Mei bondels as Loft, lân en sé, Fan ’e beuch – Fiskersfersen en Sleatswâl fol krûden, sis mar it betide wurk, kin it fersewurk fan Jelle Kaspersma hiel goed neist dat fan de jongere Tsjêbbe Hettinga stean.

natuer

Kaspersma skreau yn goed fjouwer desennia in pear hûndert fersen byinoar. ‘Der sit mear as ien misdruk tusken’, sa’t er it yn it eardere, hjirboppe oanhelle fers ‘dichtsje’ (1975) ferwurde.

Dat sizzen is lykwols net los te sjen fan syn sykjen om yn en troch it wurd – en faaks moat dat haadwurd mei in haadletter skreaun wurde – it wêzen  fan it libben sels bleat te lizzen. Kaspersma hie yn dat stik fan saken wat achterbergiaansk.

‘dichtsje’ – ferskes skriuwe is foar my stiennen steapelje ta de sinne en withoe faak de ierde ôfprintsje yn wurden.’

Ek al wurdt syn poëzij gauris tekene troch dea, tiid en ferfal – yn dy sin kin er in romantikus neamd wurde – it is benammen troch de dichter syn nochter registrearjende toan dat er de nostalgy bûten de doar wist te hâlden.

De foarm fan syn fersen is frij. Rym en haadletters ûntbrekke. De ynterpunksje is ta in minimum werombrocht. It giet de dichter yn it foarste plak om de ynhâld.

In útsûndering op dy net foarmfêste poëzy binne de saneamde trijerigels yn bondels as Sleatswâl fol krûden. Krekt yn dat soarte, nei de haikû modulearre fersen lit Kaspersma syn skerpe en pregnant formulearre (natuer)observaasjes sjen.

maatskiplik belutsen

De dichter hold fan messen en wapens, passend by syn passy foar de jacht en syn niget oan de ynheemske minske, foar him ûnderdiel fan in natuer dy’t nettsjinsteande alle moaiens sa altemets ek, deadlike wreed, syn proai makket.

Yn it fers ‘winchester 30-30’ giet dat fan sa: ‘bliid draaf ik it hiem op / mei myn nije 30-30 / aai it fette swarte slot / âlve patroanen der yn / kolf tsjin skouder / hân yn hendel / nei foaren / silvertippatroan falt / – hendel nei efteren – / yn keamer / slot klik ticht / (…) skot befrijt kûgel / galmet katoenfjilden oer / bast en spuonnen witwêrsanne stowend (Bleatlein, s. 42)

Yn de jierren njoggentich besoarge er twa grutte blomlêzings mei poëzy en proaza út de Yndiaanske literatuer: De aarde is ons vlees: bloemlezing uit het werk van zevenentwintig Indiaanse dichters en Hoe de verhalen in de wereld kwamen, in tsjokke, trijehûndert siden tellende antology mei wurk fan sechstjin Yndiaanske skriuwers, beide útkommen by útjouwerij In de Knipscheer yn Haarlim.

Frysk ynstitúsjoneel geweld

Geandewei de jierren rekke er wat langer wat mear by de Fryske literatuer wei. Dy hiele blikseme binde koe him stellen wurde. Legindarysk is syn konflikt mei literatuerbefoarderer Teake Oppewal, ien fan de gearstallers fan de blomlêzing Spiegel van de Friese poëzie (1994).

Geandewei de jierren njoggentich rekke er wat langer wat mear by de Fryske literatuer wei. Dy hiele blikseme binde koe him stellen wurde.

Neffens de blomlêzer soe it wurk fan Kaspersma te min kwaliteit hawwe. Dus eksit. Lit my yn dit stik fan saken Binne Lútsen Boarnstra sitearje, in dichter dy’t oait ek ta de rûnte fan de dichtsjende Snitser kweekskoallestudinten hearde en dy’t troch Frysk ynstitúsjoneel geweld ek gauris bûten de literêre boat falle soe.

‘Earst waard Jelle it maaiem yn holpen, Kas’ syn wurk wie neffens Oppewal net de muoite wurdich, it koe dus net yn de Spiegel. Mar Jelle wie in knappe dichter, dy naam fuortdaliks revâns troch it jier dêrnei de Rely Jorritsmapriis binnen te heljen.’

Lykwols, Fryslân hat der slach fan om syn eigen talinten de tinte út te jeien. Mei troch it Oppewal-trelit krige Kaspersma wat langer wat mear syn nocht fan de Fryske literatuer. Wol hiem mar net thús. Stadichwei waard it stil.

Ut en troch ferskynde noch in inkelde tydskriftpublikaasje. Ien fan de lêsten wie it lange, trettjin strofen tellende wintergedicht ’trajekt Sleat-Starum’, publisearre yn Ensafh. Ik helje dêr de lêste fjouwer strofen fan oan:

harmony en fanfare begeliede myn flechtsjen
by it feest fan iis en snie wei
oanklaud mei de wiere kjeld yn ’e bonken
lit ik sleat gewurde
en stek oan by de herberch fan de bargebek
mar de doar is hermetysk sletten

ek yn fryslân moat it âlde folk
skûlje yn de hernen en klinten fan de tiid
besykje om de flok fan de harre seine
te ûntrinnen sa’t ek myn bloed
út ’e wei krûpt efter myn wiere gesicht
en yn de ieren en sinen fan myn lea slommet
krekt
net frysk genôch om te brûzen en te sieden

de kâlde master jachtet oer de baan
syn flymskerpe izers blikkerje
moardzjende iisnullen yn de eagen
fan de lju dy’t aansens east en noardenop moatte

de nachtmerje foarbyriden
smûk sitte en oan ’e kofje mei kleare by max
wol hiem mar net thús fansels
lit ik de snie stowe
wyt wurdt myn trajekt wiske

it is oeral noch fanfare en harmony
op dit feest fan snie en iis
dêr’t ik
neat mear te sykjen ha

De bondel Ieneach kening út 2007 soe syn lêste boekútjefte wurde. Yn de Fryske literêre tydskriften wie der eins gjin omtinken mear foar syn wurk. De lêste, wat gruttere stikken oer syn poëzy datearje fan in fyftjin jier ferlyn.

winter

De lêste jierren besocht er, fjildman as er wie, hast alle dagen in foech tritich, fjirtich kilometer te fytsen, in manier ek om syn COPD – in kwaal dy’t wy dielden – de baas te bliuwen.

Fan’t wykein kaam Kaspersma te ferstjerren as gefolch fan oare komplikaasjes. Dizze snein, mei sinneskynwaar is my in swarte snein. ‘Winter [socht] it wurge hert / yn ’e deadse stilte fan febrewaris.’
.

@Eeltsje Hettinga, dichter fan Fryslân, Ljouwert, 17-02.

–